อุปาสก (บาลีวันละคำ 110)

อุปาสก

อ่านว่า อุ-ปา-สะ-กะ

ในภาษาไทยใช้ว่า “อุบาสก” (อุ-บา-สก) ตามหลักนิยมที่ลดรูป ป ปลา เป็น บ ใบไม้ เช่น – ปุญฺญ เป็น “บุญ” ปาป เป็น “บาป” ปณฺฑิต เป็น “บัณฑิต”

“อุปาสก” มาจากการประสมระหว่าง อุป + อาสฺ + ณฺวุ

“อุป” (อุ-ปะ) คำอุปสรรค = เข้าไป, ใกล้

“อาสฺ” (อา-สะ) ธาตุ = นั่ง (ดังคำว่า “อาสนะ” = ที่นั่ง)

“ณฺวุ” (นะ-วุ) ปัจจัย และแปลงเป็น อก (อะ-กะ) = ผู้

อุป + อาสฺ + ณฺวุ > อก= อุปาสก แปลว่า “ผู้นั่งใกล้” ขยายความว่า “ผู้นั่งใกล้พระรัตนตรัย” (อุปาสโกติ รตนตฺตยสฺส อุปาสนโต)

ถ้าเป็นหญิง ลงปัจจัยแปลงศัพท์เป็นอิตถีลิงค์ = อุปาสก = อุปาสิกา ภาษาไทยใช้ว่า “อุบาสิกา”

“อุบาสก” คำเก่าเรียกกร่อนเป็น “ประสก” “อุบาสิกา” กร่อนเป็น “สีกา”

“ประสก – สีกา” เป็นคำที่พระภิกษุสามเณรเรียกญาติโยม ไม่ใช่ญาติโยมเรียกตัวเอง

ผู้ที่จะได้ชื่อว่า “อุบาสก – อุบาสิกา” ต้องมีคุณสมบัติดังนี้ –

1 มีศรัทธาในคำสอนของพระพุทธเจ้า

2 มีศีลบริสุทธิ์

3 ไม่ถือมงคลตื่นข่าว เชื่อกรรม ไม่เชื่อมงคล

4 ไม่แสวงหาเขตบุญนอกหลักพระพุทธศาสนา

5 ขวนขวายในการอุปถัมภ์บำรุงพระพุทธศาสนา

ความรู้ทดสอบ ตอบโดยไม่ต้องค้น :

ใครเป็นอุบาสก-อุบาสิกา คนแรกในพระพุทธศาสนา ?

บาลีวันละคำ (110)

26-8-55

อุปาสก = ผู้เข้าไปนั่งใกล้พระรัตนตรัย

รตนตฺตยํ อุปคนฺตฺวา อาสตีติ อุปาสโก

อุป + อาสฺ ธาตุ ในความหมายว่าอยู่ใกล้

(ศัพท์วิเคราะห์)

อุบาสก

 น. คฤหัสถ์ผู้ชายที่นับถือพระพุทธศาสนาอย่างมั่นคง. (ป., ส. อุปาสก).

อุบาสิกา

 น. คฤหัสถ์ผู้หญิงที่นับถือพระพุทธศาสนาอย่างมั่นคง. (ป., ส. อุปาสิกา).

อุปาสก (อุป + อาสฺ)

ฆราวาสผู้ซื่อสัตย์ หรือจงรักภักดี

devout or faithful layman (บาลี-อังกฤษ)

อุปาสก ป.

อุบาสก, ชายผู้ถึงพระรัตนตรัยว่าเป็นที่พึ่ง, คนผู้ใกล้ชิดพระรัตนตรัย

(ประมวลศัพท์)

อุปาสกัตตเทสนา

การแสดงความเป็นอุบาสก คือ ประกาศตนเป็นอุบาสกโดยถึงพระรัตนตรัยเป็นสรณะ (ประมวลศัพท์)

อุบาสก

ชายผู้นั่งใกล้พระรัตนตรัย, คนใกล้ชิดพระศาสนา, คฤหัสถ์ผู้ชายที่แสดงตนเป็นคนนับถือพระพุทธศาสนาโดยประกาศถึงพระรัตนตรัยเป็นสรณะ

        ปฐมอุบาสกผู้ถึงสรณะ ๒ ได้แก่ ตปุสสะและภัลลิกะ ปฐมอุบาสกผู้ถึงไตรสรณะ คือบิดาของพระยสะ

อุบาสิกา

หญิงผู้นั่งใกล้พระรัตนตรัย, คนใกล้ชิดพระศาสนาที่เป็นหญิง, คฤหัสถ์ผู้หญิงที่แสดงตนเป็นคนนับถือพระพุทธศาสนา โดยประกาศถึงพระรัตนตรัยเป็นสรณะ

        ปฐมอุบาสิกา ได้แก่ มารดา (นางสุชาดา) และภรรยาเก่าของพระยสะ

(ประมวลศัพท์)

สมบัติของอุบาสก คือ

๑. มีศรัทธา

๒. มีศีลบริสุทธิ์

๓. ไม่ถือมงคลตื่นข่าว เชื่อกรรม ไม่เชื่อมงคล

๔. ไม่แสวงหาเขตบุญนอกหลักพระพุทธศาสนา

๕. ขวนขวายในการอุปถัมภ์บำรุงพระพุทธศาสนา

(ข้อ ๕ แปลทับศัพท์ว่า ทำบุพการในพระศาสนานี้, แบบเรียนว่า บำเพ็ญบุญแต่ในพุทธศาสนา); ดู บุพการ (ประมวลศัพท์)

บุพการ

1. “อุปการะก่อน”, การช่วยเหลือเกื้อกูลที่ริเริ่มทำขึ้นก่อนเอง โดยมิได้คำนึงถึงเหตุเก่าเช่นว่าเขาเคยทำอะไรให้เราไว้ และมิได้หวังข้างหน้าว่าเขาจะให้อะไรตอบแทนเรา (ในคำว่า บุพการี)

2. ความเกื้อหนุนช่วยเหลือโดยถือเป็นสำคัญอันดับแรก, การอุปถัมภ์บำรุงเกื้อกูลนับถือรับใช้ที่ทำโดยตั้งใจให้ความสำคัญนำหน้าหรือก่อนอื่น (เช่นในข้อ ๕ แห่ง สมบัติของอุบาสก ๕) (ประมวลศัพท์)

บาลี

เอสาห   ภวนฺต   โคตม   สรณ  คจฺฉามิ  ธมฺมฺจ

 ภิกฺขุสงฺฆฺจ   อุปาสก   ม  ภว  โคตโม  ธาเรตุ 

อชฺชตคฺเค  ปาณุเปต สรณ คตนฺติ ฯ

ข้าพระองค์นี้ขอถึงท่านพระโคดม กับทั้งพระธรรมและภิกษุสงฆ์เป็นสรณะ ขอท่านพระโคดมจงทรงจำข้าพระองค์ว่า เป็นอุบาสกผู้ถึงสรณะตลอดชีวิต ตั้งแต่วันนี้เป็นต้นไป ฯ

(สูตรที่ ๖ อธิกรณวรรคที่ ๒ ทุกนิบาต อังคุตตรนิกาย พระไตรปิฎกเล่ม ๒๐ ข้อ ๒๖๒)

อธิบายคำว่า อุบาสก ในอรรถกถา

อุปาสโกติ รตนตฺตยสฺส อุปาสนโต.

ชื่อว่า อุบาสก เพราะนั่งใกล้พระรัตนตรัย

(มโนรถปูรณี ภาค ๒ หน้า ๒๓-)

ดูโพสในเฟซบุ๊กของครูทองย้อย