ภิรมย์ – อภิรมย์ (บาลีวันละคำ 1,219)
ภิรมย์ – อภิรมย์
ภิรมย์ = รื่นเริง
อ + ภิรมย์ = ไม่รื่นเริง ?
พจนานุกรมฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ.2554 บอกไว้ว่า คำว่า “ภิรมย์” ให้ดูที่คำว่า “อภิรมย์”
ที่คำว่า “อภิรมย์” พจน.54 บอกไว้ว่า –
“อภิรมย์ : (คำกริยา) รื่นเริงยิ่ง, ดีใจยิ่ง, ยินดียิ่ง; พักผ่อน; ใช้ว่า ภิรมย์ ก็มี. (ส.; ป. อภิรมฺม).”
เมื่อใช้ว่า “ภิรมย์” นานเข้า คนก็เข้าใจไปว่าคำนี้เป็นคำเดิมคำเต็ม ไม่ได้นึกว่าตัดมาจาก “อภิรมย์” ครั้นไปเห็นคำ “อภิรมย์” เข้าก็จึงเข้าใจว่า
๑. อภิรมย์ มาจาก อ + ภิรมย์
๒. ความรู้เดิมมีอยูว่า “อ-” แปลว่า ไม่, ไม่ใช่
๓. อภิรมย์ จึงแปลว่า “ไม่ภิรมย์” คือไม่รื่นเริง
ปรับความเข้าใจ :
๑. “ภิรมย์” ตัดมาจากคำเต็ม “อภิรมย์”
๒. อภิรมย์ แยกออกเป็น อภิ + รมย์ (ไม่ใช่ อ + ภิรมย์)
๓. “อภิ” เป็นคำจำพวกอุปสรรค-นิบาต ใช้นำหน้าคำอื่นเสมอ นักเรียนบาลีแปลกันว่า ยิ่ง, ใหญ่, เฉพาะ, ข้างหน้า
พจนานุกรมบาลี-อังกฤษ แสดงความหมายของ “อภิ” ว่า –
(1) towards, against, on to, at (ไปทาง, เผชิญ, ไปยัง, ที่)
(2) over, along over, out over, on top of (เหนือ, ทับ, ยิ่ง, ข้างบน)
๔. “รมย์” เป็นรูปคำสันสกฤต “รมฺย”
สํสกฤต-ไท-อังกฤษ อภิธาน บอกไว้ว่า –
“รมฺย : (คำคุณศัพท์) ต้องอารมณ์, ประโมทิน, มีความประโมท; งาม; pleasing, delightful; handsome or beautiful.”
๕. “รมฺย” บาลีเป็น “รมฺม” (รำ-มะ) รากศัพท์มาจาก รมฺ (ธาตุ = ยินดี) + ณฺย ปัจจัย, ลบ ณฺ, แปลง มฺย (ม ที่ รมฺ + ย ที่ ณฺย) เป็น มฺม
: รมฺ + ณฺย = รมณฺย > รมฺย> รมฺม แปลตามศัพท์ว่า “น่ายินดี” เป็นคำคุณศัพท์ หมายถึง น่ารื่นรมย์, น่าจับใจ, สวยงาม (enjoyable, charming, beautiful)
โปรดสังเกตว่า รมฺม ผ่านรูปเป็น รมฺย มาก่อน
อภิ + รมฺม = อภิรมฺม (บาลี) > อภิรมฺย (สันสกฤต) > อภิรมย์ > ภิรมย์ (ไทย)
๖. คำที่ขึ้นต้นด้วย อ– ในบาลี ไม่ได้แปลว่า “ไม่, ไม่ใช่” เสมอไป โดยเฉพาะ อ– ในคำอุปสรรคเหล่านี้ไม่ได้แปลว่า ไม่, ไม่ใช่ และไม่ได้แยกเป็น อ + คือ –
อติ– ยิ่ง, เกิน, ล่วง ในภาษาไทยนิยมแปลงเป็น อดิ- เช่น อดิเรก อดิศัย
อธิ– ยิ่ง, ใหญ่, ทับ เช่น อธิปไตย, อธิษฐาน
อภิ– ยิ่ง, ใหญ่, เฉพาะ, ข้างหน้า, เหนือ, บน เช่น อภินันทนาการ, อภินิหาร
อนุ– น้อย, ภายหลัง, ตาม, รอง เช่น อนุบาล, อนุโมทนา
๗. “อ-” ที่แยกออกเป็น อ + ได้ และเรารู้กันว่าแปลว่า “ไม่, ไม่ใช่” คำเดิมในบาลีเป็น “น” (นะ) แปลง น เป็น อ เมื่ออยู่หน้าคำที่ขึ้นต้นด้วยพยัญชนะ เช่น น + มนุสฺส = อมนุสฺส > อมนุษย์ = ไม่ใช่มนุษย์
เราเห็นแต่คำสำเร็จรูปแล้ว ไม่ได้เห็นกระบวนการกลายรูปตามหลักบาลีไวยากรณ์ จึงเข้าใจไปว่า อ แปลว่า ไม่
พุทธพจน์ :
คาเม วา ยทิ วารญฺเญ
นินฺเน วา ยทิ วา ถเล
ยตฺถ อรหนฺโต วิหรนฺติ
ตํ ภูมิรามเณยฺยกํ.
ที่มา:
– รามเณยยกสูตร สังยุตนิกาย สคาถวรรค พระไตรปิฎกเล่ม ๑๕ ข้อ ๙๒๑
– อรหันตวรรค ธรรมบท พระไตรปิฎกเล่ม ๒๕ ข้อ ๑๗
: ถ้าใจสะอาดใจใส
: จะอยู่ที่ไหนๆ ก็ล้วนแต่น่าอภิรมย์
30-9-58