พจนานุกรม (บาลีวันละคำ 1,419)

พจนานุกรม

อ่านว่า พด-จะ-นา-นุ-กฺรม

ประกอบด้วย พจน + อนุกรม

(๑) “พจน”

บาลีเป็น “วจน” (วะ-จะ-นะ) รากศัพท์มาจาก วจฺ (ธาตุ = พูด) + ยุ ปัจจัย, แปลง ยุ เป็น อน (อะ-นะ)

: วจฺ + ยุ > อน = วจน แปลตามศัพท์ว่า “คำอันเขาพูด” “เครื่องพูด” หมายถึง คำพูด, การเปล่งเสียง, ถ้อยคำ, การเรียกร้อง (speaking, utterance, word, bidding)

(๒) “อนุกรม”

บาลีเป็น “อนุกฺกม” (อะ-นุก-กะ-มะ) ประกอบด้วย อนุ + กม

๑) “อนุ” เป็นคำอุปสรรค มีความหมายว่า –

(1) ภายหลัง, ข้างหลัง (after, behind) (คือมีสิ่งหนึ่งไปข้างหน้า และสิ่งนี้ตามไปข้างหลัง)

(2) ไปยัง, ตรงไปยังเป้าหมาย, ดำเนินต่อไป, ข้ามไปยัง, ข้างหน้า (for, towards an aim, on to, over to, forward)

๒) “กม” (กะ-มะ) รากศัพท์มาจาก กมฺ (ธาตุ = ก้าวไป) + ณ ปัจจัย, ลบ ณ

: กมฺ + ณ = กมณ > กม แปลตามศัพท์ว่า “ขั้นตอนเป็นที่ก้าวไป” หมายถึง การไป, ก้าว, หนทาง, วิธี (going, proceeding, course, step, way, manner)

อนุ + กม ซ้อน กฺ ระหว่างกลาง : อนุ + กฺ + กม = อนุกฺกม แปลตามศัพท์ว่า “การไปตามรูป” “การก้าวตาม” หมายถึง ลำดับ, วาระ, การตามกันไป, การสืบต่อ (order, turn, succession, going along)

“อนุกฺกม” ใช้ในภาษาไทยอิงรูปสันสกฤตเป็น “อนุกรม” (อะ-นุ-กฺรม)

พจนานุกรมฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ.2554 บอกไว้ว่า –

“อนุกรม : (คำนาม) ลําดับ, ระเบียบ, ชั้น, เช่น โดยอนุกรม, นิยมใช้เป็นส่วนท้ายของสมาส เช่น พจนานุกรม ปทานุกรม นามานุกรม สารานุกรม อักขรานุกรม. (ส. อนุกฺรม; ป. อนุกฺกม).”

วจน + อนุกฺกม = วจนานุกฺกม > วจนานุกรม > พจนานุกรม (แปลง ว เป็น พ ตามหลักนิยมในภาษาไทย) แปลตามศัพท์ว่า “ลำดับแห่งถ้อยคำ”

พจน.54 บอกไว้ว่า –

“พจนานุกรม : (คำนาม) หนังสือว่าด้วยถ้อยคำในภาษาใดภาษาหนึ่ง เรียงตามลำดับตัวอักษร โดยทั่ว ๆ ไปจะบอกความหมายและที่มาของคำเป็นต้นด้วย.”

เป็นที่ทราบกันว่า คำว่า “พจนานุกรม” ภาษาอังกฤษว่า dictionary

พจนานุกรมอังกฤษ-บาลี แปล dictionary เป็นบาลีว่า –

(1) saddakosa สทฺทโกส (สัด-ทะ-โก-สะ) = คลังคำ

(2) akārādikosa อการาทิโกส (อะ-กา-รา-ทิ-โก-สะ) = คลังคำมีอักษร อ เป็นต้นไป

ในภาษาไทย หนังสือประเภทเดียวกับพจนานุกรม มีคำเรียกต่างๆ กันไป เช่น ปทานุกรม (พจนานุกรม เดิมก็เรียกว่า ปทานุกรม) อักขรานุกรม ศัพทานุกรม อภิธาน เป็นต้น

น่าสังเกตว่า ฝรั่งเรียนคัมภีร์บาลีทีหลังเรา แต่สามารถทำพจนานุกรมบาลี-อังกฤษ สำเร็จมานานแล้ว ในขณะที่พจนานุกรมบาลี-ไทย ของเรายังกะพร่องกะแพร่งและไม่มีท่าทีว่าเมื่อไรจะสำเร็จสมบูรณ์

: พจนานุกรมเป็นระเบียบของถ้อยคำ

: ศีลธรรมเป็นระเบียบของมนุษย์

20-4-59

ดูโพสต์ในเฟซบุ๊กของครูทองย้อย