มหาภิเนษกรมณ์ (บาลีวันละคำ 1,534)

มหาภิเนษกรมณ์

สูง ใหญ่ ยาก แต่มากด้วยมหาอานิสงส์

อ่านว่า มะ-หา-พิ-เนด-สะ-กฺรม

ประกอบด้วย มหา + อภิเนษกรมณ์

(๑) “มหา” (มะ-หา)

รูปคำเดิมในบาลีเป็น “มหนฺต” (มะ-หัน-ตะ) รากศัพท์มาจาก มหฺ (ธาตุ = เจริญ) + อนฺต ปัจจัย

: มหฺ + อนฺต = มหนฺต แปลตามศัพท์ว่า “สิ่งที่ขยายตัว” มีความหมายว่า ยิ่งใหญ่, กว้างขวาง, โต; มาก; สำคัญ, เป็นที่นับถือ (great, extensive, big; much; important, venerable)

“มหนฺต” เป็นคำเดียวกับที่ใช้ในภาษาไทยว่า “มหันต์”

พจนานุกรมฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ.2554 บอกไว้ว่า –

“มหันต-, มหันต์ : (คำวิเศษณ์) ใหญ่, มาก, เช่น โทษมหันต์. (เมื่อเข้าสมาสกับศัพท์อื่น เป็น มห บ้าง มหา บ้าง เช่น มหัคฆภัณฑ์ คือ สิ่งของที่มีค่ามาก, มหาชน คือ ชนจำนวนมาก). (ป.).”

ในที่นี้ มหนฺต เข้าสมาสกับ –อภิเนษกรมณ์ เปลี่ยนรูปเป็น “มหา”

(๒) “อภิเนษกรมณ์”

บาลีเป็น “อภินิกฺขมน” ประกอบด้วย อภิ (คำอุปสรรค = ยิ่ง, ใหญ่, เฉพาะ, ข้างหน้า) + นิกฺขมน

1) “นิกฺขมน” รากศัพท์มาจาก นิ (คำอุปสรรค = ออก) + กมฺ (ธาตุ = ก้าวไป) + ยุ ปัจจัย, แปลง ยุ เป็น อน (อะ-นะ), แปลง ก ต้นธาตุเป็น ข (กมฺ > ขมฺ), ซ้อน กฺ ระหว่าง นิ + กมฺ (นิ + กฺ + กมฺ)

: นิ + กฺ + กมฺ = นิกฺกม + ยุ > อน = นิกฺกมน > นิกฺขมน แปลตามศัพท์ว่า “การก้าวออกไป”

“นิกฺขมน” หมายถึง การออกไป, การจากไป; การสละ (going out, departing; renunciation)

2) อภิ + นิกฺขมน = อภินิกฺขมน แปลตามศัพท์ว่า “การออกไปเพื่อคุณอันยิ่ง”

“อภินิกฺขมน” หมายถึง การออกอภิเนษกรมณ์, โดยเฉพาะอย่างยิ่งการออกไปสู่ชีวิตบรรพชิต, การสละโลกียวิสัย, การออกบวช (departure, going away, esp. the going out into monastic life, retirement, renunciation)

มหา + อภินิกฺขมน = มหาภินิกฺขมน แปลตามศัพท์ว่า “การออกเพื่อคุณอันยิ่งใหญ่” แปลทับศัพท์ว่า การออกมหาภิเนษกรมณ์ (the great renunciation)

“มหาภินิกฺขมน” ในภาษาไทยเขียนอิงรูปสันสกฤตเป็น “มหาภิเนษกรมณ์”

พจนานุกรมฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ.2554 บอกไว้ว่า –

“มหาภิเนษกรมณ์ : (คำนาม) การเสด็จออกบรรพชาของพระพุทธเจ้า. (ส. มหาภินิษฺกฺรมณ; ป. มหาภินิกฺขมน).”

พจนานุกรมพุทธศาสตร์ ไทย-อังกฤษ ของท่าน ป.อ.ปยุตฺโต บอกไว้ว่า –

“มหาภิเนษกรมณ์ (Mahābhinikkhamana) : the Great Renunciation; the going forth of the Bodhisatta into the homeless life.”

บุคคลทั่วไปออกบวช เรียกว่า ออกบรรพชาธรรมดา แต่พระโพธิสัตว์-คือบุคคลผู้ที่จะได้ตรัสรู้เป็นพระพุทธเจ้า-ออกบวช มีคำศัพท์เรียกเป็นการเฉพาะว่า “มหาภินิกฺขมน” > มหาภิเนษกรมณ์ เพราะเป็นการออกบวชเพื่อบำเพ็ญประโยชน์อันยิ่งใหญ่แก่มวลมนุษยชาติ

“มหาภิเนษกรมณ์” เป็นคำศัพท์ คำสูง ไม่ใช่ภาษาพูดตามปกติ แต่นิยมใช้ในภาษาวรรณคดี

: ออกจากบ้าน ระวังจะไปติดอยู่ในวัด

: ออกจากสมบัติ ระวังจะไปติดอยู่ในนิพพาน

16-8-59

ดูโพสต์ในเฟซบุ๊กของครูทองย้อย