แม่ บาลีว่าอย่างไร บุพการี (บาลีวันละคำ 816)
แม่
บาลีว่าอย่างไร
คำต่อไปนี้ ในภาษาบาลีหมายถึง “แม่”
บางคำเราคุ้น แต่บางคำก็ไม่ได้นำมาใช้ในภาษาไทย
(1) อมฺพา, อมฺมา
(2) ชนนี, ชนิกา, ชเนตฺตี
(3) โทหฬินี
(4) มาตุ, มาตา, มารดา
(5) สุหทา
(6) โตเสนฺตี, โปเสนฺตี
– “อมฺพา” แปลว่า “ผู้รักษาบุตรธิดา” “ผู้อันบุตรธิดาเข้าไปหาด้วยความรัก” “ผู้อันบุตรธิดาเข้าไปหา คือเข้ามาคลอเคลีย” “ผู้อันบุตรธิดาบูชา”
– “อมฺมา” แปลว่า “ผู้อันบุตรธิดาเข้าไปหา คือเข้ามาคลอเคลีย” “ผู้อันบุตรธิดาบูชา”
– “ชนนี” “ชนิกา” “ชเนตฺตี” แปลว่า “ผู้ยังบุตรให้เกิด” หรือ “ผู้ให้กำเนิด”
– “โทหฬินี” แปลตามศัพท์ว่า “ผู้มีความปรารถนาสอง” = คนแพ้ท้อง
– “มาตุ” “มาตา” “มารดา” แปลว่า “ผู้รักบุตรโดยธรรมชาติ” “ผู้ยังบุตรให้ดื่มนม”
– “สุหทา” แปลว่า “ผู้มีใจดี”
– “โตเสนฺตี” แปลว่า “ผู้ปลอบโยน”
– “โปเสนฺตี” แปลว่า “ผู้เลี้ยงดู”
ใน โสณนันทชาดก สัตตตินิบาต ท่านพรรณนาหัวอกคนเป็นแม่ไว้น่าฟัง
ขอถอดความนำมาเสนอพร้อมทั้งต้นฉบับภาษาบาลี เพื่อบูชาพระคุณแม่ –
(๑)
อากงฺขมานา ปุตฺตผลํ
เทวตาย นมสฺสติ
นกฺขตฺตานิ จ ปุจฺฉติ
อุตุสํวจฺฉรานิ จ.
แม่อยากมีลูกไหนจะปาน
ถึงกับบนบานศาลกล่าว
เฝ้าดูฤกษ์ยาม
ถามวันเดือนปี
(เช่นว่าถ้าลูกเกิดปีนี้จะเป็นเด็กแบบไหน
แล้วเกิดเดือนไหนจะเป็นเด็กแบบนี้)
(๒)
ตสฺสา อุตุสิ นหาตาย
โหติ คพฺภสฺสวกฺกโม
เตน โทหฬินี โหติ
สุหทา เตน วุจฺจติ.
บำรุงรักษาตัวตามวิธี
จนพอรู้ว่ามีครรภ์ ก็อยากนั่นโน่นนี่
ท่านจึงเรียกแม่ว่า “โทหฬินี” = คนแพ้ท้อง
และเรียกว่า “สุหทา” = คนใจดี-เพราะดีใจ (ที่จะได้ลูก)
(๓)
สํวจฺฉรํ วา อูนํ วา
ปริหริตฺวา วิชายติ
เตน สา ชนยนฺตีติ
ชเนตฺตี เตน วุจฺจติ.
นับเป็นปี หรือจะน้อยกว่านี้ก็น้องๆ
ที่แม่คอยประคับประคองกว่าจะคลอดเจ้าโฉมงาม
แม่จึงได้นามว่า “ชนยนฺตี” –
และ “ชเนตฺตี” = ผู้ให้กำเนิด
(๔)
ถนกฺขีเรน คีเตน
องฺคปาวุรเณน จ
โรทนฺตํ ปุตฺตํ โตเสติ
โตเสนฺตี เตน วุจฺจติ.
ด้วยน้ำนม เพลงกล่อม และอ้อมกอด
ลูกร้อง แม่ก็พร่ำพลอดปลอบโยนให้ยิ้มได้
แม่จึงได้นามว่า “โตเสนฺตี” = ผู้ปลอบโยน
(๕)
ตโต วาตาตเป โฆเร
มมฺมํ กตฺวา อุทิกฺขติ
ทารกํ อปฺปชานนฺตํ
โปเสนฺตี เตน วุจฺจติ.
ยามที่ลมแรงและแดดกล้า
แม่ก็ผวาหาลูกด้วยหัวใจที่ไหวหวั่น
ลูกแม่ยังเล็กไม่เดียงสากระนั้น ดังฤๅจะดูแลตัวเองได้
แม่จึงได้นามว่า “โปเสนฺตี” = ผู้เลี้ยงดู
(๖)
ยญฺจ มาตุ ธนํ โหติ
ยญฺจ โหติ ปิตุทฺธนํ
อุภยมฺเปตสฺส โคเปติ
อปิ ปุตฺตสฺส เม สิยา.
ทรัพย์ใดของพ่อแม่
ก็เฝ้าแต่ดูแลรักษา
คิดถึงวันข้างหน้า –
“..เก็บไว้ให้ลูกแม่ ..”
(๗)
เอวํ ปุตฺต อทุํ ปุตฺต
อิติ มาตา วิหญฺญติ
ครั้นถึงวัยเรียน แม่ก็เวียนแต่ทุกข์
“เรียนนี่ไหมลูก, นั่นล่ะลูกเรียนไหม”
ลำบากอย่างไร –
แม่ก็ยอม
(๘)
ปมตฺตํ ปรทาเรสุ
นิสฺสิเว ปตฺตโยพฺพเน
สายํ ปุตฺตํ อนายนฺตํ
อิติ มาตา วิหญฺญตีติ.
ครั้นถึงวัยหนุ่มสาว
แม่ก็เกรงลูกจะอื้อฉาวในเชิงชู้
เย็นย่ำค่ำคืนก็เฝ้าแต่คอยดูว่าป่านฉะนี้ไฉนยังไม่กลับ –
ดวงแดแม่จะพลอยดับไปด้วย ฉะนี้แล.
: สำหรับลูก บางวันเท่านั้นเป็นวันแม่
: แต่สำหรับแม่ ทุกวันเป็นวันของลูก
—————
(ปรับปรุงจาก แม่ : บาลีวันละคำ (454)
สำหรับแม่และลูกที่พลาดคำนี้เมื่อปีที่แล้ว)
#บาลีวันละคำ (816)
12-8-57