พุทธโฆษ (บาลีวันละคำ 1,657)

พุทธโฆษ

อ่านว่า พุด-ทะ-โคด

ประกอบด้วย พุทธ + โฆษ

(๑) “พุทธ”

บาลีเขียน “พุทฺธ” (มีจุดใต้ ทฺ) อ่านว่า พุด-ทะ รากศัพท์มาจาก พุธฺ (ธาตุ = รู้) + ต ปัจจัย, แปลง ธฺ ที่สุดธาตุเป็น ทฺ, แปลง ต เป็น ธฺ (นัยหนึ่งว่า แปลง ธฺ ที่สุดธาตุกับ ต เป็น ทฺธ)

: พุธฺ + ต = พุธฺต > พุทฺต > พุทฺธ (พุธฺ + ต = พุธฺต > พุทฺธ) แปลตามศัพท์ว่า “ผู้รู้ทุกอย่างที่ควรรู้”

“พุทฺธ” (ปุงลิงค์) แปลตามศัพท์ได้เกือบ 20 ความหมาย แต่ที่เข้าใจกันทั่วไปมักแปลว่า –

(1) ผู้รู้ = รู้สรรพสิ่งตามความเป็นจริง

(2) ผู้ตื่น = ตื่นจากกิเลสนิทรา ความหลับไหลงมงาย

(3) ผู้เบิกบาน = บริสุทธิ์ผ่องใสเต็มที่

ความหมายที่เข้าใจกันเป็นสามัญ หมายถึง “พระพุทธเจ้า” และบางกรณีหมายรวมไปถึง “พระพุทธศาสนา” หรือ “เกี่ยวกับพระพุทธศาสนา” ด้วย

(๒) “โฆษ”

บาลีเป็น “โฆส” อ่านว่าโค-สะ รากศัพท์มาจาก ฆุสฺ (ธาตุ = ส่งเสียง) + ณ ปัจจัย, ลบ ณ, แผลง อุ ที่ ฆุ-(สฺ) เป็น โอ (ฆุสฺ > โฆส)

: ฆุสฺ + ณ = ฆุสณ > ฆุส > โฆส (ปุงลิงค์) แปลตามศัพท์ว่า “การส่งเสียง” “ผู้ส่งเสียง”

“โฆส” ในบาลีใช้ในความหมายดังนี้ –

(1) เสียงตะโกน, เสียงดัง, การเปล่งเสียง (shout, sound, utterance)

(2) การตะโกน, การครวญคราง, การร้องคราง (shouting, howling, wailing)

บาลี “โฆส” สันสกฤตเป็น “โฆษ”

สํสกฤต-ไท-อังกฤษ อภิธาน บอกไว้ว่า –

(สะกดตามต้นฉบับ)

“โฆษ : (คำนาม) โคบาล; ธาตุระฆัง (ธาตุสำหรับหล่อระฆัง); เสียงฟ้าคำรนไม่กึกก้องห้องเวหา, ฟ้าร้องเบาๆ; ศัพท์, เสียง; ประกาศ; มศก, ยุง; a herdsman; bell-metal; low thunder; sound; a proclamation; a mosquito.”

พุทธ + โฆส = พุทธโฆส เขียนอิงสันสกฤตเป็น “พุทธโฆษ” แปลว่า “การประกาศพระพุทธศาสนา” “ผู้ประกาศคำสอนของพระพุทธเจ้า”

“พุทธโฆส” หรือ “พุทธโฆษ” เป็นชื่อของพระเถระสำคัญรูปหนึ่งในประวัติของพระพุทธศาสนา

พจนานุกรมพุทธศาสน์ ฉบับประมวลศัพท์ ของท่าน ป.อ.ปยุตฺโต สรุปเรื่องของท่านไว้ดังนี้ –

……….

พระพุทธโฆสะ หรือที่นิยมเรียกว่าพระพุทธโฆสาจารย์นี้ เป็นบุตรพราหมณ์ เกิดที่หมู่บ้านหนึ่งใกล้พุทธคยา อันเป็นสถานที่ตรัสรู้ของพระพุทธเจ้า ในแคว้นมคธเมื่อประมาณ พ.ศ. 956 เรียนจบไตรเพท มีความเชี่ยวชาญมาก ต่อมาพบกับพระเรวตเถระ ได้โต้ตอบปัญหากัน สู้พระเรวตเถระไม่ได้ จึงขอบวชเพื่อเรียนพุทธวจนะ มีความสามารถมาก ได้รจนาคัมภีร์ ญาโณทัย เป็นต้น พระเรวตเถระจึงแนะนำให้ไปเกาะลังกา เพื่อแปลอรรถกถาสิงหฬกลับเป็นภาษามคธ ท่านเดินทางไปที่มหาวิหาร เกาะลังกา เมื่อขออนุญาตแปลคัมภีร์ ถูกพระเถระแห่งมหาวิหารให้คาถามา 2 บท เพื่อแต่งทดสอบความรู้ พระพุทธโฆสาจารย์จึงแต่งคำอธิบายคาถาทั้งสองนั้นขึ้นเป็นคัมภีร์วิสุทธิมรรค จากนั้นก็ได้รับอนุญาตให้ทำงานแปลอรรถกถาได้ตามประสงค์ เมื่อทำงานเสร็จสิ้นแล้ว ท่านก็เดินทางกลับสู่ชมพูทวีป พระพุทธโฆสาจารย์เป็นพระอรรถกถาจารย์ผู้ยิ่งใหญ่ที่สุด มีผลงานมากที่สุด

…………..

เมื่อพระพุทธศาสนาเผยแผ่เข้ามาถึงประเทศไทยและมีธรรมเนียมพระมหากษัตริย์พระราชทานสมณศักดิ์แก่พระสงฆ์ ก็นิยมนำชื่อ “พุทธโฆษ” มาตั้งเป็นราชทินนาม

ปัจจุบัน นาม “พุทธโฆษ” เป็นราชทินนามสมเด็จพระราชาคณะ เรียกเต็มว่า “สมเด็จพระพุทธโฆษาจารย์”

…………..

: ผู้ครองชีวิตอย่างบริสุทธิ์สะอาด

: แม้ไม่ขึ้นธรรมาสน์ ก็เป็นยอดของผู้ประกาศพุทธธรรม

17-12-59