อตฺตา หิ อตฺตโน คติ (บาลีวันละคำ 2,685)
อตฺตา หิ อตฺตโน คติ
คู่แฝดที่น่ารู้จัก
อ่านว่า อัด-ตา หิ อัด-ตะ-โน คะ- ติ
คนไทยคุ้นกับพุทธภาษิตที่ว่า “อตฺตา หิ อตฺตโน นาโถ” (ไม่ต้องเขียนคำอ่านก็คงอ่านถูก)
แต่เชื่อได้เลยว่า ไม่มีใครเคยได้ยินพุทธภาษิตบทนี้
“อตฺตา หิ อตฺตโน คติ” เป็นพุทธภาษิตที่เป็นเสมือนคู่แฝดของ “อตฺตา หิ อตฺตโน นาโถ” เพราะมาจากที่เดียวกัน ควบคู่กันมา
“อตฺตา หิ อตฺตโน นาโถ” เป็นวรรคที่หนึ่ง
“อตฺตา หิ อตฺตโน คติ” เป็นวรรคที่สอง
“อตฺตา หิ อตฺตโน นาโถ” แปลกันคุ้นปากว่า “ตนแลเป็นที่พึ่งของตน”
“อตฺตา หิ อตฺตโน คติ” แปลว่า “ตนแลเป็นทางไปของตน”
แปลยกศัพท์ :
“อตฺตา หิ” = อันว่าตนแล
“คติ” = เป็นคติ (แปลตามศัพท์ว่า “ทางไป”)
“อตฺตโน” = ของตน
ข้อความเต็มๆ ในพระไตรปิฎกเป็นดังนี้ –
…………..
อตฺตา หิ อตฺตโน นาโถ
อตฺตา หิ อตฺตโน คติ
ตสฺมา สญฺญม อตฺตานํ
อสฺสํ ภทฺรํว วาณิโช.
(อัตตา หิ อัตตะโน นาโถ
อัตตา หิ อัตตะโน คะติ
ตัส๎มา สัญญะมะ อัตตานัง
อัสสัง ภัท๎รังวะ วาณิโช)
ที่มา: ภิกขุวรรค ธรรมบท พระไตรปิฎกเล่ม 25 ข้อ 35
พระไตรปิฎกภาษาไทยฉบับหลวงแปลว่า –
ตนแลเป็นที่พึ่งของตน
ตนแลเป็นคติของตน
เพราะเหตุนั้น ท่านจงสำรวมตน
เหมือนพ่อค้าระวังม้าดีไว้ฉะนั้น
…………..
หนังสือ “พุทธวจนะในธรรมบท” โดย เสฐียรพงษ์ วรรณปก แปลว่า –
ตนเป็นที่พึ่งของตนเอง
ตนมีทางเดินเป็นของตน
เพราะฉะนั้น ควรควบคุมตน
เหมือนพ่อค้าม้า ทะนุถนอมม้าดี
และแปลเป็นอังกฤษว่า –
One is one’s own lord.
One has one own course.
Control therefore your own self,
As a merchant a noble steed.
ขยายความ :
ธัมมปทัฏฐกถา ภาค 8 (นังคลกูฏเถรวัตถุ) (1) ไขความคำว่า “นาโถ” ว่า “อวสฺสย” และ “ปติฏฺฐา” (2) ไขความคำว่า “คติ” ว่า “ปติฏฺฐา” และ “สรณ”
ขอยกคำแปลในพจนานุกรมบาลี-อังกฤษ มาแสดงไว้ในที่นี้ คนสมัยใหม่เห็นคำอังกฤษแล้วอาจเข้าใจความหมายได้ชัดเจนกว่าคำไทย
– “อวสฺสย” (อะ-วัด-สะ-ยะ) หมายถึง support, help, protection, refuge (การสนับสนุน, การช่วยเหลือ, การป้องกัน, ที่พึ่ง)
– “ปติฏฺฐา” (ปะ-ติด-ถา) หมายถึง support, resting place, stay, ground, help, also (spiritual) helper, support for salvation (เครื่องค้ำจุน, ที่พึ่ง, การพำนักอยู่, พื้นฐาน, ความช่วยเหลือ, ผู้ช่วยเหลือ (ทางใจ), การสนับสนุนให้หลุดพ้น)
– “สรณ” (สะ-ระ-นะ) หมายถึง shelter, house (ที่กำบัง, บ้าน); refuge, protection (ที่พึ่ง, การป้องกัน)
เป็นอันว่า “อตฺตา หิ อตฺตโน นาโถ” กับ “อตฺตา หิ อตฺตโน คติ” มีความหมายเหมือนกัน การที่กล่าวควบคู่กันไว้เช่นนี้จึงเป็นเสมือนการย้ำเตือนให้มีความหมายหนักแน่นยิ่งขึ้น หรืออีกประการหนึ่งเป็นลีลาของภาษากาพย์กลอนซึ่งอาจพบลีลาทำนองนี้ได้ในทุกภาษา
แต่อย่างไรก็ตาม แม้ความหมายจะเหมือนกัน แต่เมื่อใช้คำต่างกันก็ย่อมก่อให้เกิดอารมณ์ในอรรถรสของคำที่หลากหลายออกไป อันนับว่าเป็นเสน่ห์อย่างหนึ่งในวรรณคดี
ขอเชิญชวนให้ช่วยกันจำ “อตฺตา หิ อตฺตโน คติ” – “ตนแลเป็นทางไปของตน” เป็นคติประจำใจอีกบทหนึ่ง
…………..
ดูก่อนภราดา!
: เดินตามรอยเท้าคนดีไม่ได้เสียเกียรติอันใด
: ถ้า-ยังไม่มีทางไปของตัวเอง
#บาลีวันละคำ (2,685)
19-10-62