จิตวิปลาส (บาลีวันละคำ 4,576)

จิตวิปลาส

อาจไม่ได้แปลว่าบ้าเสมอไป

อ่านว่า จิด-ตะ-วิ-ปะ-ลาด ก็ได้

อ่านว่า จิด-ตะ-วิบ-ปะ-ลาด ก็ได้

แต่ไม่ควรอ่านว่า จิด-วิ-ปะ-ลาด

ประกอบด้วยคำว่า จิต + วิปลาส

(๑) “จิต”

บาลีเป็น “จิตฺต” (ต เต่า 2 ตัว มีจุดใต้ ตฺ ตัวหน้า) อ่านว่า จิด-ตะ รากศัพท์มาจาก จินฺต (ธาตุ = คิด) + ต ปัจจัย, ลบ นฺ ที่ จินฺตฺ (จินฺต > จิต) 

: จินฺต + ต = จินฺตต > จิตฺต (นปุงสกลิงค์) แปลตามศัพท์ว่า (1) “สิ่งที่ทำหน้าที่คิด” (2) “สิ่งที่ทำหน้าที่รู้อารมณ์” หมายถึง จิต, ใจ, ความคิด (the heart, mind, thought)

พจนานุกรมบาลี-อังกฤษ ขยายความ “จิตฺต” ไว้ดังนี้ –

The heart (psychologically), i. e. the centre & focus of man’s emotional nature as well as that intellectual element which inheres in & accompanies its manifestations; i. e. thought. (หัวใจ [ทางจิตวิทยา] คือศูนย์และจุดรวมของธรรมชาติที่เกี่ยวกับความรู้สึกของมนุษย์ กับส่วนของสติปัญญาซึ่งอยู่ในการแสดงออกเหล่านั้น; กล่าวคือ ความคิด)

“จิตฺต” ในภาษาไทยตัดตัวสะกดออกตัวหนึ่ง ใช้เป็น “จิต” 

พจนานุกรมฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ.2554 บอกไว้ว่า –

“จิต, จิต– : (คำนาม) ใจ, สิ่งที่มีหน้าที่รู้ คิดและนึก, (โบราณ เขียนว่า จิตร), ลักษณนามว่า ดวง. (ป. จิตฺต).”

(๒) “วิปลาส”

บาลีเป็น “วิปลฺลาส” อ่านว่า วิ-ปัน-ลา-สะ รากศัพท์มาจาก วิ (คำอุปสรรค = พิเศษ, แจ้ง, ต่าง) + ปริ (คำอุปสรรค = รอบ) + อสฺ (ธาตุ = ซัด, ขว้างไป) + ณ ปัจจัย, ลบ ณ, แปลง อิ ที่ (ป)-ริ เป็น ย แล้วแปลง ร เป็น ล, แปลง ลฺย เป็น ลฺล, ทีฆะต้นธาต คือ อะ ที่ อ-(สฺ) เป็น อา (อสฺ > อาส)

: วิ + ปริ + อสฺ = วิปริส + ณ = วิปริสณ > วิปริส > วิปรฺยส > วิปลฺยส > วิปลฺลส > วิปลฺลาส แปลตามศัพท์ว่า “อาการที่ขว้างไปผิด” 

หนังสือ ศัพท์วิเคราะห์ ของ พระมหาโพธิวงศาจารย์ (ทองดี สุรเตโช ป.ธ.๙, ราชบัณฑิต) แปล “วิปลฺลาส” ว่า ความแปรปรวน, ความพลิกผัน 

พจนานุกรมบาลี-อังกฤษ แปล “วิปลฺลาส” ว่า reversal, change [esp. in a bad sense], inversion, perversion, derangement, corruption, distortion (การกลับกัน, ความเปลี่ยนแปลง [โดยเฉพาะในทางไม่ดี], ความตรงกันข้าม, ความวิปริต, การทำให้ยุ่งเหยิง, ความเสียหาย, ความผิดเพี้ยน)

บาลี “วิปลฺลาส” สันสกฤตเป็น “วิปรฺยาส”

สํสกฤต-ไท-อังกฤษ อภิธาน บอกไว้ว่า –

(สะกดตามต้นฉบับ)

“วิปรฺยาส : (คำนาม) ‘วิบรรยาส,’ ไวปรีตย์, ความวิปริต, วิปักษตา; วิการ, ปริณาม, หรือความวิบัท; การคิดเห็นสิ่งที่ผิดเปนชอบหรือเห็นเท็จเปนจริง; contrariety, opposition; reverse; imagining what is unreal or false to be real or true.”

บาลี “วิปลฺลาส” ในภาษาไทยใช้เป็น “วิปลาส” พจนานุกรมฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ.2554 บอกไว้ว่า –

“วิปลาส : (คำกริยา) คลาดเคลื่อนไปจากธรรมดาสามัญ เช่น สติวิปลาส ตัวอักษรวิปลาส สัญญาวิปลาส. (ป. วิปลฺลาส, วิปริยาส; ส. วิปรฺยาส).”

จิตฺต + วิปลฺลาส = จิตฺตวิปลฺลาส (จิด-ตะ-วิ-ปัน-ลา-สะ) แปลว่า (1) “จิตที่แปรปรวน” (2) “ความแปรปรวนแห่งจิต” 

“จิตฺตวิปลาส” ใช้ในภาษาไทยเป็น “จิตวิปลาส” 

คำว่า “จิตวิปลาส” ยังไม่ได้เก็บไว้ในพจนานุกรมฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ.2554

ขยายความ :

คำว่า “จิตวิปลาส” เป็นศัพท์วิชาการทางธรรม เมื่อเห็นคำว่า “จิตวิปลาส” เรามักอ่านกันว่า จิด-วิ-ปะ-ลาด และเข้าใจว่า “จิต” เป็นประธานในประโยค “วิปลาส” เป็นกิริยาของจิต แล้วเข้าใจว่า จิตผิดปกติ หมายถึงคนบ้าหรือคนสติไม่สมประกอบ 

แต่ในทางธรรม “จิตวิปลาส” ไม่ได้มีความหมายแบบนั้น

ในภาษาบาลี ศัพท์ที่ใช้คำว่า “จิตฺต” และหมายถึงเป็นบ้า คือ “จิตฺตกฺเขป” (จิด-ตัก-เข-ปะ) พจนานุกรมบาลี-อังกฤษ แปลว่า derangement of the mind, madness (ความฟุ้งซ่านแห่งจิต, ความวิกลแห่งจิต, ความเป็นบ้า) 

ส่วน “จิตฺตวิปลฺลาส” แปลว่า distortion of thought (ความคิดผิดพลาดจากความเป็นจริง)

เพื่อให้เข้าใจความหมายทางธรรมถูกต้อง ขอนำข้อความจากพจนานุกรมพุทธศาสน์ ฉบับประมวลศัพท์ และพจนานุกรมพุทธศาสตร์ ฉบับประมวลธรรม ของท่าน ป.อ. ปยุตฺโต มาเสนอไว้ในที่นี้ ดังนี้ –

…………..

พจนานุกรมพุทธศาสน์ ฉบับประมวลศัพท์ :

วิปลาส, วิปัลลาส : กิริยาที่ถือโดยอาการวิปริตผิดจากความเป็นจริง, ความเห็นหรือความเข้าใจคลาดเคลื่อนจากสภาพที่เป็นจริง มีดังนี้: 

ก. วิปลาสด้วยอำนาจจิตต์และเจตสิก ๓ ประการ คือ 

๑. วิปลาสด้วยอำนาจสำคัญผิด เรียกว่า สัญญาวิปลาส 

๒. วิปลาสด้วยอำนาจคิดผิด เรียกว่า จิตตวิปลาส 

๓. วิปลาสด้วยอำนาจเห็นผิด เรียกว่า ทิฏฐิวิปลาส 

ข. วิปลาสด้วยสามารถวัตถุเป็นที่ตั้ง ๔ ประการ คือ 

๑. วิปลาสในของที่ไม่เที่ยงว่าเที่ยง 

๒. วิปลาสในของที่เป็นทุกข์ว่าเป็นสุข 

๓. วิปลาสในของที่ไม่ใช่ตน ว่าเป็นตน 

๔. วิปลาสในของที่ไม่งาม ว่างาม 

…………..

พจนานุกรมพุทธศาสตร์ ฉบับประมวลธรรม :

…………..

[178] วิปัลลาส หรือ วิปลาส 4 (ความรู้เห็นคลาดเคลื่อน, ความรู้เข้าใจผิดเพี้ยนจากความเป็นจริง — Vipallāsa: distortion)

วิปลาส มี 3 ระดับ คือ

1. สัญญาวิปลาส (สัญญาคลาดเคลื่อน, หมายรู้ผิดพลาดจากความเป็นจริง เช่น คนตกใจเห็นเชือกเป็นงู — Saññā–vipallāsa: distortion of perception)

2. จิตตวิปลาส (จิตคลาดเคลื่อน, ความคิดผิดพลาดจากความเป็นจริง เช่น คนบ้าคิดเอาหญ้าเป็นอาหาร — Citta–vipallāsa: distortion of thought)

3. ทิฏฐิวิปลาส (ทิฏฐิคลาดเคลื่อน, ความเห็นผิดพลาดจากความเป็นจริง โดยเฉพาะเชื่อถือไปตามสัญญาวิปลาส หรือจิตตวิปลาสนั้น เช่น มีสัญญาวิปลาสเห็นเชือกเป็นงู แล้วเกิดทิฏฐิวิปลาส เชื่อหรือลงความเห็นว่าที่บริเวณนั้นมีงูชุม หรือมีจิตตวิปลาสว่าทุกสิ่งที่เกิดขึ้นต้องมีผู้สร้าง จึงเกิดทิฏฐิวิปลาสว่า แผ่นดินไหวเพราะเทพเจ้าบันดาล — Diṭṭhi–vipallāsa: distortion of views)

วิปลาส 3 ระดับนี้ ที่เป็นพื้นฐาน เป็นไปใน 4 ด้าน คือ

1. วิปลาสในสิ่งที่ไม่เที่ยง ว่าเที่ยง (to regard what is impermanent as permanent)

2. วิปลาสในสิ่งที่เป็นทุกข์ ว่าเป็นสุข (to regard what is painful as pleasant)

3. วิปลาสในสิ่งที่ไม่เป็นตัวตน ว่าเป็นตัวตน (to regard what is non-self as a self)

4. วิปลาสในสิ่งที่ไม่งาม ว่างาม (to regard what is foul as beautiful)

…………..

จะเห็นได้ว่า “จิตวิปลาส” ในทางธรรม ไม่ได้หมายถึงเป็นบ้าหรือวิกลจริต (madness) แต่หมายถึง มีความเห็นไม่ถูกต้อง (distortion of thought)

…………..

ดูก่อนภราดา!

ตายแล้วเกิดหรือตายแล้วสูญ? 

เรื่องนี้ —

: ถ้าเป็นไปตามความเชื่อ ก็ไม่ต้องเอื้อความจริง

: แต่ถ้าเป็นไปตามความจริง ก็ไม่ต้องอิงอยู่กับความเชื่อ

#บาลีวันละคำ (4,576)

22-12-67 

…………………………….

ดูโพสต์ในเฟซบุ๊กของครูทองย้อย

…………………………….