โคมูตร (บาลีวันละคำ 2,634)

โคมูตร

คืออะไรในภาษาไทย?

อ่านว่า โค-มูด

ประกอบด้วยคำว่า โค + มูตร

(๑) “โค”

รากศัพท์มาจาก คมฺ (ธาตุ = ไป, ถึง, เป็นไป) + อ ปัจจัย, แปลง คมฺ เป็น โค

: คมฺ + อ = คม > โค แปลตามศัพท์ว่า (1) “ที่เป็นที่เป็นไปแห่งสัตวโลกทั้งหลาย” (2) “สัตว์ที่ไปเรื่อยๆ”

“โค” ในบาลีหมายถึง (1) แผ่นดิน (the earth) (2) วัว (a cow, an ox, bull)

ในที่นี้ “โค” หมายถึง วัว

(๒) “มูตร”

บาลีเป็น “มุตฺต” (มุด-ตะ) รากศัพท์มาจาก –

(1) มุจฺ (ธาตุ = หลุด, พ้น) + ต ปัจจัย, แปลง จฺ ที่ (มุ)-จฺ เป็น ตฺ (มุจฺ > มุตฺ)

: มุจฺ + ต = มุจฺต > มุตฺต แปลตามศัพท์ว่า “น้ำที่พ้นออกมา”

(2) มุตฺตฺ (ธาตุ = ไหล, ไหลออก) + อ ปัจจัย

: มุตฺตฺ + อ = มุตฺต แปลตามศัพท์ว่า “น้ำที่ไหลออกมา”

“มุตฺต” (นปุงสกลิงค์) หมายถึง มูตร, น้ำปัสสาวะ (urine)

“มุตฺต” ในภาษาไทยใช้เป็น “มูตร”

พจนานุกรมฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ.2554 บอกไว้ดังนี้ –

“มูตร : (คำนาม) นํ้าปัสสาวะ, นํ้าเบา, เยี่ยว. (ส. มูตฺร; ป. มุตฺต).”

โค + มุตฺต = โคมุตฺต (โค-มุด-ตะ) แปลตามศัพท์ว่า “เยี่ยวโค” คือ เยี่ยววัว (urine of cattle)

ในคัมภีร์พบว่า ท่านใช้คำว่า “โคมุตฺต” เป็นคำอธิบายความหมายของคำว่า “ปูติมุตฺต” (ที่แปลกันว่า “น้ำมูตรเน่า”) เป็นการยืนยันว่า “ปูติมุตฺต” หมายถึง “โคมุตฺต”

พจนานุกรมบาลี-อังกฤษ ที่คำว่า “โค” (วัว) มีลูกคำว่า “โคมุตฺต” เป็นคำเดียวกับ “โคมุตฺต” ที่แปลว่า “เยี่ยวโค” แต่พจนานุกรมบาลี-อังกฤษ แปล “โคมุตฺต” ในที่นั้นว่า a precious stone of light red colour (หินมีค่าที่มีสีแดงอ่อน)

เป็นอันว่าในบาลี ในที่บางแห่งคำว่า “โคมุตฺต” ไม่ได้หมายถึง “เยี่ยวโค”

“โคมุตฺต” ในภาษาไทยใช้เป็น “โคมูตร” (โค-มูด) พจนานุกรมฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ.2554 บอกไว้ว่า –

“โคมูตร : (คำนาม) เครื่องหมายสุดเรื่องในหนังสือรุ่นเก่า มีรูปดังนี้ ๛; ชื่อหนึ่งของดาวฤกษ์มฆา มี ๕ ดวง, ดาววานร ดาวงอนไถ ดาวงูผู้ ดาวมฆะ หรือ ดาวมาฆะ ก็เรียก.”

…………..

ดูรูปเครื่องหมาย “โคมูตร” แล้ว เห็นว่าน่าจะมีที่มาจากลักษณะการเยี่ยวของวัวตัวผู้ โดยเฉพาะอย่างยิ่งในขณะที่วัวเดินไปด้วยและเยี่ยวไปด้วย เยี่ยววัวที่ตกถึงพื้นดินจะมีรอยคดหยักไปหยักมาคล้ายกับเครื่องหมาย “โคมูตร”

นั่นคือเครื่องหมาย “โคมูตร” ได้แนวคิดมาจากรอยเยี่ยววัวในเวลาเดินนั่นเอง

ที่ว่านี้เป็นสันนิษฐานของผู้เขียนบาลีวันละคำ อาจไม่เป็นตามนี้ก็ได้ ขอแรงท่านผู้รู้โปรดชี้แนะด้วยเทอญ

…………..

ดูก่อนภราดา!

“ศิลปินอย่าดูหมิ่นศิลปะ

กองขยะมองให้ดีก็มีศิลป์”

แต่เยี่ยววัวสกปรกตกถึงดิน

ยังสร้างจินตนาเห็นเป็นเส้นงาม

#บาลีวันละคำ (2,634)

29-8-62

ดูโพสต์ในเฟซบุ๊กของครูทองย้อย