รับบาตร (บาลีวันละคำ 2,744)

17 ธันวาคม 2019 tppattaya2343@gmail.com

รับบาตร

รับอะไร?

คำว่า “รับบาตร” นิยมพูดกันทั้งชาวบ้านและชาววัด

ชาวบ้านพูดว่า “นิมนต์พระมารับบาตร” หรือ “นิมนต์ท่านไปรับบาตรที่บ้าน” หมายความว่า นิมนต์พระไปบิณฑบาต ณ สถานที่ตามที่ตกลงกันไว้

ชาววัดพูดว่า “โยมเขานิมนต์ไปรับบาตร” หมายความว่า มีชาวบ้านนิมนต์ให้ไปบิณฑบาต ณ สถานที่ตามที่ตกลงกันไว้

ตามที่กล่าวมานี้ “รับบาตร” หมายถึงรับอาหารบิณฑบาตที่มีคนใส่

ในทางปฏิบัติก็คือ

(1) พระออกบิณฑบาต

(2) มีคนใส่บาตร

(3) พระรับอาหารที่คนใส่บาตร

3 ประการรวมกันเรียกสั้นๆว่า “รับบาตร”

คำที่ควรทำความเข้าใจ คือ “บิณฑบาต” กับ“บาตร”

“-บาต” ในคำว่า “บิณฑบาต” เป็นคนละคำกับ “บาตรพระ” ที่มาของคำหรือรากศัพท์ก็ต่างกัน

(๑) “-บาต” ในคำว่า “บิณฑบาต” มาจากคำบาลีว่า “ปาต” (ปา-ตะ) รากศัพท์มาจาก ปตฺ (ธาตุ = ตกไป) + ณ ปัจจัย, ลบ ณ, ทีฆะ อะ ต้นธาตุเป็น อา (ปตฺ > ปาต)

: ปตฺ + ณ = ปตณ > ปต > ปาต (ปุงลิงค์) แปลตามศัพท์ว่า “ภาวะที่ตกไป” หมายถึง (1) การตก (fall) (2) การโยน, การขว้าง (throwing, a throw)

“ปิณฺฑปาต” แปลตามศัพท์ว่า “การตกของก้อนข้าว” “การโยนก้อนข้าว” หมายถึง ทำอาหารให้ตกลงไปในบาตร, อาหารที่บิณฑบาตได้มา (alms-gathering, food received in the alms-bowl)

“ปิณฺฑปาต” เขียนในภาษาไทยเป็น “บิณฑบาต” (-บาต ไม่มี ร เรือ)

พจนานุกรมฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ.2554 บอกไว้ว่า –

“บิณฑบาต : (คำนาม) อาหาร (ใช้แก่พระภิกษุสามเณร) เช่น รับบิณฑบาต. (คำกริยา) กิริยาที่พระภิกษุสามเณรรับของที่เขานํามาใส่บาตร, โดยปริยายหมายถึงกิริยาที่พระภิกษุสามเณรขอหรือขอร้อง เช่น เรื่องนี้ขอบิณฑบาตให้เลิกแล้วต่อกัน. (ป. ปิณฺฑปาต ว่า ก้อนข้าวที่ตก).”

(๒) “บาตร” ที่เป็นบาตรพระ มาจากคำบาลีว่า “ปตฺต” (ปัด-ตะ) รากศัพท์มาจาก –

(1) ปตฺ (ธาตุ = ตกลงไป) + ต ปัจจัย

: ปตฺ + ต = ปตฺต แปลตามศัพท์ว่า “ภาชนะเป็นที่ตกลงแห่งข้าวสุก” หมายความว่า ข้าวสุก (= อาหาร) ตกลงไปในภาชนะชนิดนี้ จึงเรียกภาชนะนี้ว่า “ปตฺต”

(2) ปาต (การตก) + ตา (ธาตุ = รักษา) + อ ปัจจัย, รัสสะ อา ที่ ปา-(ต) เป็น อะ (ปาต > ปต), “ลบสระหน้า” คือลบ อา ที่ ตา (ตา > ต)

: ปาต + ตา = ปาตตา > ปตฺตา > ปตฺต + อ = ปตฺต แปลตามศัพท์ว่า “ภาชนะที่รักษาจากการตก” หมายความว่า (1) รักษา คือระวังไม่ให้ภาชนะนี้ตก เนื่องจากแต่เดิมภาชนะชนิดนี้ทำด้วยดิน ตกแล้วแตก (2) รักษา คือรองรับอาหารที่ตกลงมาไม่ให้หล่นถึงพื้น แต่ให้ตกลงในภาชนะนี้ จึงเรียกภาชนะนี้ว่า “ปตฺต”

พจนานุกรมบาลี-อังกฤษ แปล ปตฺต (ปุงลิงค์; นปุงสกลิงค์) ว่า a bowl, esp. the alms-bowl of a bhikkhu (ชาม, โดยเฉพาะอย่างยิ่งบาตรของภิกษุ)

บาลี “ปตฺต” สันสกฤตเป็น “ปตฺร” เราเขียนอิงสันสกฤต แต่ยืดเสียงเป็น “ปาตร” และแปลง ป เป็น บ ตามหลักนิยมที่คุ้นกัน คือ ป ปลา เป็น บ ใบไม้

: ปตฺต > ปตฺร > ปาตร > บาตร

พจนานุกรมฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ.2554 บอกไว้ว่า –

“บาตร : ภาชนะชนิดหนึ่งสําหรับภิกษุสามเณรใช้รับอาหารบิณฑบาต (ส. ปตฺร; ป. ปตฺต).”

“ปาต” กับ “ปตฺต” มีที่มาต่างกัน เมื่อกลายรูปมาเป็นคำไทยจึงต้องเขียนต่างกัน

“ปาต” เขียนเป็นคำไทยว่า “บาต”

“ปตฺต” เขียนเป็นคำไทยว่า “บาตร”

คำว่า “รับบาตร” นี้ เข้าใจว่าคำเดิมคงพูดว่า “รับบิณฑบาต” ออกเสียงว่า รับ-บิน-ทะ-บาด แต่พูดลัดตัดคำให้สั้นลงว่า รับ-บาด คือ รับ(บิณฑ)บาต แล้วเอาเสียง รับ-บาด มาเขียนใหม่เป็น “รับบาตร”

ที่ไม่เขียนเป็น “รับบาต” (“-บาต” ที่ตัดมาจากคำว่า “บิณฑบาต”) ก็เพราะ “บาต” คำเดียวสื่อความหมายไม่ได้ว่ากำลังพูดเกี่ยวกับอะไร แต่ “บาตร” เป็นคำที่คนทั่วไปรู้จักและเข้าใจกันดีว่าเกี่ยวกับพระ และเกี่ยวกับการออกบิณฑบาต สื่อความหมายได้ดีกว่า จึงสะกดเป็น “รับบาตร”

แต่อาจอธิบายลากเข้าความได้อีกทางหนึ่งว่า “รับบาตร” ตัดมาจาก “รับอาหารด้วยบาตร” ฟังดูก็ชวนให้เห็นว่ามีเหตุผลเป็นไปได้อยู่

คำว่า “รับบาตร” น่าจะจัดเป็นภาษาปากได้ชนิดหนึ่ง คือเป็นคำที่ใช้พูดกันพอให้เข้าใจง่ายๆ เท่านั้น ภาษาเขียนคือภาษาที่เป็นแบบแผนหรือภาษาที่เป็นทางการควรใช้ว่า “รับบิณฑบาต”

คำว่า “รับบาตร” ยังไม่ได้เก็บไว้ในพจนานุกรมฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ.๒๕๕๔

…………..

ดูก่อนภราดา!

: รักษาบาตรใบเดียวไว้ได้

: รักษาพุทธศาสนาไว้ได้