จริยธรรม (บาลีวันละคำ 4,886)

29 ธันวาคม 2025 suriyan bunthae

จริยธรรม

ไม่ใช่เพียงแค่รู้ดี แต่ต้องมีได้จริง

อ่านว่า จะ-ริ-ยะ-ทำ

ประกอบด้วยคำว่า จริย + ธรรม

(๑) “จริย”

บาลีอ่านว่า จะ-ริ-ยะ รากศัพท์มาจาก จรฺ (ธาตุ = ประพฤติ, ดำเนินไป) + อิย ปัจจัย

: จรฺ + อิย = จริย

อีกนัยหนึ่ง จรฺ (ธาตุ = ประพฤติ, ดำเนินไป) + ณฺย ปัจจัย, ลบ ณฺ (ณฺย > ย), ลง อิ อาคมหน้า ย

: จรฺ + ณฺย = จรณฺย > จรย > จริย

รูปศัพท์ “จริย” เป็นนปุงสกลิงค์

จริย + อา ปัจจัยเครื่องหมายอิตถีลิงค์ ได้รูปเป็น “จริยา” ก็มี

จริย, จริยา แปลตามศัพท์ว่า “-ที่ควรประพฤติ” หมายถึง ความประพฤติ, กิริยาที่ควรประพฤติ, การดำเนินชีวิต (conduct, behaviour, state of life)

ในภาษาไทย พจนานุกรมฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ.2554 เก็บไว้ทั้ง “จริย-” (มีศัพท์อื่นมาสมาสข้างท้าย) และ “จริยา” บอกไว้ดังนี้ –

(1) จริย– : (คำนาม) ความประพฤติ, กิริยาที่ควรประพฤติ, ใช้ในคำสมาส เช่น จริยศึกษา. (ป.).

(2) จริยา : (คำนาม) ความประพฤติ, กิริยาที่ควรประพฤติ, ใช้ในคําสมาส เช่น ธรรมจริยา.

(๒) “ธรรม”

บาลีเป็น “ธมฺม” อ่านว่า ทำ-มะ รากศัพท์มาจาก ธรฺ (ธาตุ = ทรงไว้) + รมฺม (ปัจจัย) ลบ รฺ ที่สุดธาตุ (ธรฺ > ธ) และ ร ต้นปัจจัย (รมฺม > มฺม)

: ธรฺ > ธ + รมฺม > มฺม : ธ + มฺม = ธมฺม (ปุงลิงค์) แปลตามศัพท์ว่า –

(1) “กรรมที่ทรงไว้ซึ่งความดีทุกอย่าง” (หมายถึงบุญ)

(2) “สภาวะที่ทรงผู้ดำรงตนไว้มิให้ตกไปในอบายและวัฏทุกข์” (หมายถึงคุณธรรมทั่วไปตลอดจนถึงโลกุตรธรรม)

(3) “สภาวะที่ทรงไว้ซึ่งสัตว์ผู้บรรลุมรรคเป็นต้นมิให้ตกไปในอบาย” (หมายถึงโลกุตรธรรม คือมรรคผล)

(4) “สภาวะที่ทรงลักษณะของตนไว้ หรืออันปัจจัยทั้งหลายทรงไว้” (หมายถึงสภาพหรือสัจธรรมทั่วไป)

(5) “สภาวะอันพระอริยะมีโสดาบันเป็นต้นทรงไว้ ปุถุชนทรงไว้ไม่ได้” (หมายถึงโลกุตรธรรม คือมรรคผล)

คำแปลตามศัพท์ที่เป็นกลาง ๆ “ธมฺม” คือ “สภาพที่ทรงไว้”

บาลี “ธมฺม” สันสกฤตเป็น “ธรฺม” เราเขียนอิงสันสกฤตเป็น “ธรรม”

ในภาษาไทย พจนานุกรมฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ.2554 บอกความหมายของ “ธรรม” ไว้ดังนี้ –

(1) คุณความดี เช่น เป็นคนมีธรรมะ เป็นคนมีศีลมีธรรม

(2) คำสั่งสอนในศาสนา เช่น แสดงธรรม ฟังธรรม ธรรมะของพระพุทธเจ้า

(3) หลักประพฤติปฏิบัติในศาสนา เช่น ปฏิบัติธรรม ประพฤติธรรม

(4) ความจริง เช่น ได้ดวงตาเห็นธรรม

(5) ความยุติธรรม, ความถูกต้อง, เช่น ความเป็นธรรมในสังคม

(6) กฎ, กฎเกณฑ์, เช่น ธรรมะแห่งหมู่คณะ

(7) กฎหมาย เช่น ธรรมะระหว่างประเทศ

(8 ) สิ่งของ เช่น เครื่องไทยธรรม

จริย + ธมฺม = จริยธมฺม > จริยธรรม แปลโดยประสงค์ว่า “กฎเกณฑ์ที่ควรประพฤติ”

พจนานุกรมฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ.2554 บอกไว้ว่า –

“จริยธรรม : (คำนาม) ธรรมที่เป็นข้อประพฤติปฏิบัติ, ศีลธรรม, กฎศีลธรรม.”

ขยายความ :

พจนานุกรมพุทธศาสน์ ฉบับประมวลศัพท์ ของท่าน ป.อ. ปยุตฺโต อธิบายคำว่า “จริยธรรม” ไว้ดังนี้ –

…………..

จริยธรรม : “ธรรมคือความประพฤติ”, “ธรรมคือการดำเนินชีวิต”, หลักความประพฤติ, หลักการดำเนินชีวิต

1. ในภาษาไทยบัดนี้ จริยธรรม หมายถึงหลักความประพฤติดีงาม, ศีลธรรม; จริยธรรม เป็นคำนิยมใช้ประมาณหลัง พ.ศ. ๒๕๐๐ โดยนำมาใช้แทนที่คำว่า ศีลธรรม ซึ่งเป็นคำเก่าที่ใช้มานานในสังคมไทย ดังที่ได้เป็นชื่อวิชาเรียน เรียกว่าวิชาศีลธรรม ในหลักสูตรการศึกษาระดับต่าง ๆ, การบัญญัติคำว่าจริยธรรมขึ้นมานี้ เป็นเชิงให้เป็นคำแปลสำหรับคำภาษาอังกฤษว่า ethics ซึ่งว่าด้วยหลักความประพฤติ พฤติกรรม การแสดงออกที่ดีงาม โดยมักใช้คู่กับคำว่าคุณธรรม ซึ่งให้หมายถึง virtue ที่เป็นคุณสมบัติหรือความดีงามในจิตใจ

2. ในพระพุทธศาสนา จริยธรรม แปลว่า ธรรมคือจริยะ หรือหลักจริยะ คือหลักความประพฤติหรือหลักการดำเนินชีวิต และจริยะในคำว่า พรหมจริยะ (พรหมจรรย์) ซึ่งแปลว่า ความประพฤติอันประเสริฐ หรือการดำเนินชีวิตอย่างประเสริฐ มีความหมายอย่างกว้างว่า ได้แก่ มรรคมีองค์ ๘ คือ ศีล สมาธิ ปัญญา ซึ่งนอกจากครอบคลุมพฤติกรรม และจิตใจแล้ว ยังรวมถึงปัญญาด้วย;

…………..

ดูก่อนภราดา!

: อาหารนิทฺทา ภยเมถุนญฺจ

สามญฺญเมตปฺปสุภี นรานํ

ธมฺโมว เตสํ อธิโก วิเสโส

ธมฺเมน หีนา ปสุภี สมานา.

: กิน นอน กลัว สืบพันธุ์

มีเสมอกันทั้งคนและสัตว์

จริยธรรมทำให้คนประเสริฐเหนือสัตว์

ขาดจริยธรรม คนก็ต่ำเท่ากับสัตว์

#บาลีวันละคำ (4,886)

28-10-68