อัญญาโกณฑัญญะ (บาลีวันละคำ 3,683)
อัญญาโกณฑัญญะ
ปฐมสาวก-ผู้ทำให้ครบรัตนตรัย
อ่านว่า อัน-ยา-โกน-ทัน-ยะ
ประกอบด้วยคำว่า อัญญา + โกณฑัญญะ
(๑) “อัญญา”
เขียนแบบบาลีเป็น “อญฺญา” อ่านว่า อัน-ยา ตัดมาจากคำเต็มว่า “อญฺญาสิ” อ่านว่า อัน-ยา-สิ เป็นคำกริยาอาขยาต รากศัพท์มาจาก อ (คำอาคม แปลเสริมความว่า “ได้-”) + ญา (ธาตุ = รู้) + อ (อะ) ปัจจัย + ส อาคม + อี วิภัตติอาขยาตหมวดอัชชัตตนี, รัสสะ อี เป็น อิ, ซ้อน ญฺ ระหว่างอาคมกับธาตุ (อ + ญฺ + ญา)
: อ + ญฺ + ญา = อญฺญา + อ + ส + อี = อญฺญาสี > อญฺญาสิ แปลว่า “ได้รู้แล้ว”
ประธานของคำกริยา “อญฺญาสิ” เป็นปฐมบุรุษ คือผู้ที่ถูกพูดถึง ในที่นี้ได้แก่ โกณฑัญญะ หนึ่งในนักบวช 5 รูปที่เรียกว่า “ปัญจวัคคีย์”
(๒) “โกณฑัญญะ”
อ่านว่า โกน-ทัน-ยะ เขียนแบบบาลีเป็น “โกณฺฑญฺญ” คัมภีร์วิสุทธชนวิลาสินี ภาค 2 หน้า 294 อรรถกถาแห่งคัมภีร์อปทาน แสดงที่มาของชื่อนี้ว่า ประกอบด้วยคำว่า โกณฺฑ + อญฺญ
(1) คำว่า “โกณฺฑ” (โกน-ดะ) มีคำขยายความว่า “กุจฺฉิโต หุตฺวา เฑติ ปวตฺตตีติ โกณฺโฑ ลามกสตฺโต” แปลว่า ชื่อว่า “โกณฺฑ” เพราะคลอดจากครรภ์แล้วดำเนินชีวิตไปตามธรรมดา คือทำชั่วได้เหมือนคนทั่วไป
ตามคำอธิบายนี้ :
“โก” มาจากคำว่า “กุจฺฉิ” แปลว่า ท้อง
“ฑ” มาจากคำกริยาว่า “เฑติ” แปลว่า ดำเนินไป
แผลง “กุ” เป็น “โก” ซ้อน ณฺ ระหว่าง โก กับ ฑ = โกณฺฑ แปลว่า “ออกจากท้องแล้วดำเนินไป” ถือเอาความว่า “เลวทราม”
(2) คำว่า “อญฺญ” (อัน-ยะ) แปลว่า “อื่น” หมายถึง ไม่ใช่ผู้นั้น แต่เป็นคนที่ต่างจากผู้นั้น มีคำขยายความว่า “โกณฺฑโต อญฺโญติ โกณฺฑญฺโญ อลามโก อุตฺตมปุริโสติ อตฺโถ.” แปลว่า ชื่อว่า “โกณฺฑญฺญ” เพราะเป็นผู้อื่นจาก “โกณฺฑ” คือคนที่ต่ำช้าเลวทรามนั้น หมายความว่า ไม่ใช่คนต่ำช้าเลวทราม ก็คือคนที่สูงสุด
“โกณฺฑญฺญ” จึงมีความหมายเท่ากับ “อุตฺตมปุริส” แปลว่า “ผู้สูงสุด”
“โกณฺฑญฺญ” เขียนแบบไทยเป็น “โกณฑัญญะ”
อญฺญาสิ + โกณฺฑญฺญ ลบพยัญชนะหน้า คือ “-สิ” ที่ “อญฺญาสิ”
: อญฺญาสิ + โกณฺฑญฺญ = อญฺญาสิโกณฺฑญฺญ > อญฺญาโกณฺฑญฺญ แปลตามศัพท์ว่า “โกณฑัญญะได้รู้แล้ว”
ขยายความ :
คำว่า “อญฺญาโกณฺฑญฺญ” เขียนแบบไทยเป็น “อัญญาโกณฑัญฺญะ” เป็นชื่อของพระเถระผู้เป็นปฐมสาวก ชื่อเดิมคือ “โกณฑัญญะ”
ที่ป่าอิสิปตนมฤคทายวัน เมืองพาราณสี ในวันเพ็ญเดือนอาสาฬหะภายหลังจากตรัสรู้แล้ว 2 เดือน เมื่อพระพุทธองค์แสดงปฐมเทศนาคือธัมมจักกัปปวัตนสูตรจบลง ท่านโกณฑัญญะได้บรรลุธรรมเป็นโสดาบัน พระพุทธองค์ทรงเปล่งอุทานซ้ำ 2 ครั้งว่า –
……………………………..
อญฺญาสิ วต โภ โกณฺฑญฺโญ
อญฺญาสิ วต โภ โกณฺฑญฺโญ
โกณฑัญญะได้รู้แล้วหนอ
โกณฑัญญะได้รู้แล้วหนอ
……………………………..
อาศัยพุทธอุทานที่ขึ้นต้นว่า “อญฺญาสิ” นี้ คำว่า “อญฺญา” จึงกลายมาเป็นคำนำหน้าชื่อท่านว่า “อัญญาโกณฑัญฺญะ”
พจนานุกรมพุทธศาสน์ ฉบับประมวลศัพท์ ของท่าน ป.อ. ปยุตฺโต ที่คำว่า “โกณฑัญญะ” บอกไว้ดังนี้ –
…………..
โกณฑัญญะ: พราหมณ์หนุ่มที่สุดในบรรดาพราหมณ์ ๘ คน ผู้ทำนายลักษณะของสิทธัตถกุมาร ต่อมาออกบวชตามปฏิบัติพระสิทธัตถะขณะบำเพ็ญทุกรกิริยา เป็นหัวหน้าพระปัญจวัคคีย์ ฟังพระธรรมเทศนาธัมมจักกัปปวัตตนสูตรแล้วได้ดวงตาเห็นธรรม ขอบรรพชาอุปสมบทเป็นปฐมสาวกของพระพุทธเจ้า มีชื่อเรียกกันภายหลังว่า พระอัญญาโกณฑัญญะ
…………..
ขอเชิญร่วมเจริญสังฆานุสติในวันอาสาฬบูชา ด้วยการศึกษารายละเอียดประวัติของพระอัญญาโกณฑัญญะต่อไปเทอญ
…………..
ดูก่อนภราดา!
: เวียนเทียนก็เป็นการบูชา
: แต่การบูชามีค่ามากกว่าแค่เวียนเทียน
#บาลีวันละคำ (3,683)
13-7-65
…………………………….
…………………………….