มโนรถ (บาลีวันละคำ 1,591)
มโนรถ
อ่านว่า มะ-โน-รด
ประกอบด้วย มโน + รถ
(๑) “มโน”
รูปคำเดิมเป็น “มน” (มะ-นะ) รากศัพท์มาจาก –
(1) มนฺ (ธาตุ = รู้) + อ ปัจจัย
: มน + อ = มน แปลตามศัพท์ว่า “ตัวรู้”
(2) มา (ธาตุ =นับ, กะ, ประมาณ) + ยุ ปัจจัย, แปลง ยุ เป็น อน (อะ-นะ), ลบสระที่สุดธาตุ (มา > ม)
: มา > ม + ยุ > อน : ม + อน = มน แปลตามศัพท์ว่า “สิ่งที่กำหนดนับอารมณ์”
“มโน” (< มน) หมายถึง ใจ, ความคิด (mind, thought)
“มน” แจกรูปด้วยวิภัตติที่หนึ่ง เอกพจน์ จะเป็น “มโน” และตามกฎบาลีไวยากรณ์ว่าด้วย “มโนคณะศัพท์” กำหนดว่า เมื่อเป็นส่วนหน้าของคำสมาส ให้คงรูปเป็น มโน– เช่น มน + รม แทนที่จะเป็น มนรม ก็เป็น มโนรม
(๒) “รถ”
บาลีอ่านว่า ระ-ถะ รากศัพท์มาจาก –
1) รมฺ (ธาตุ = เล่น) + ถ ปัจจัย, ลบที่สุดธาตุ (รมฺ > ร)
: รมฺ + ถ = รมถ > รถ (ปุงลิงค์) แปลตามศัพท์ว่า “ยานเป็นเครื่องเล่น” หรือแปลถอดความว่า “ยานที่ยังให้เกิดสุขารมณ์ ความสนุกเพลิดเพลิน ความดีใจ”
แรกที่มนุษย์ประดิษฐ์รถขึ้นมาน่าจะเพื่อการเล่นสนุก นักภาษาจึงให้ความหมายเช่นนี้ ต่อมาจึงใช้รถเพื่อการอื่นๆ เช่นการเดินทาง การขนส่ง และการรบ
2) รหฺ (ธาตุ = ยึดถือ) + ถ ปัจจัย, ลบที่สุดธาตุ (รหฺ > ร)
: รหฺ + ถ = รหถ > รถ (ปุงลิงค์) แปลตามศัพท์ว่า “ยานอันเขายึดเป็นเจ้าของ”
“รถ” ในบาลีในความหมายเดิม หมายถึง –
(1) รถมีสองล้อ, รถแข่งหรือรถออกศึก (a two-wheeled carriage, chariot)
(2) สุขารมณ์, ความสนุกเพลิดเพลิน, ความดีใจ (pleasure, joy, delight)
มน > มโน + รถ = มโนรถ แปลตามศัพท์ว่า (1) “สภาวะที่ใจเหมือนรถ เพราะหมุนวนไปในอารมณ์ต่างๆ” (2) “ใจที่เปรียบเหมือนรถ”
“มโนรถ” แปลเล่นสำนวนก็ว่า “ปรารถนาแห่งหัวใจ”
พจนานุกรมบาลี-อังกฤษ แปลตามตัวไว้ว่า “what pleases the mind” (สิ่งที่ยังใจให้ยินดี) หมายถึง สิ่งที่พึงประสงค์, ความประสงค์ หรือปณิธาน (desired object, wish)
พจนานุกรมฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ.2554 บอกไว้ว่า –
“มโนรถ : (คำนาม) ความหวัง, ความประสงค์, ความใฝ่ฝัน. (ป., ส.).”
………
ในพระไตรปิฎก พระผู้มีพระภาคตรัสถึงความปรารถนาของบุคคลในโลกที่ได้สมหมายด้วยยาก 4 อย่าง คือ –
๑. ขอสมบัติจงเกิดมีแก่เราโดยทางที่ชอบ
๒. ขอยศจงเกิดมีแก่เราและญาติพวกพ้อง
๓. ขอเราจงรักษาอายุให้ยืนนาน
๔. เมื่อสิ้นชีพแล้ว ขอเราจงไปบังเกิดในสวรรค์
ที่มา: ปัตตกัมมสูตร จตุกกนิบาต อังคุตรนิกาย
พระไตรปิฎกเล่ม ๒๑ ข้อ ๖๑
………
ดูก่อนภราดา!
: แม้จะเคยเป็นเคยได้ทุกสิ่งที่ปรารถนา
: ก็ไม่ควรปรารถนาสิ่งที่เป็นไปไม่ได้
12-10-59