มโนรถ (บาลีวันละคำ 1,591)

มโนรถ

อ่านว่า มะ-โน-รด

ประกอบด้วย มโน + รถ

(๑) “มโน”

รูปคำเดิมเป็น “มน” (มะ-นะ) รากศัพท์มาจาก –

(1) มนฺ (ธาตุ = รู้) + อ ปัจจัย

: มน + อ = มน แปลตามศัพท์ว่า “ตัวรู้”

(2) มา (ธาตุ =นับ, กะ, ประมาณ) + ยุ ปัจจัย, แปลง ยุ เป็น อน (อะ-นะ), ลบสระที่สุดธาตุ (มา > ม)

: มา > ม + ยุ > อน : ม + อน = มน แปลตามศัพท์ว่า “สิ่งที่กำหนดนับอารมณ์”

“มโน” (< มน) หมายถึง ใจ, ความคิด (mind, thought)

“มน” แจกรูปด้วยวิภัตติที่หนึ่ง เอกพจน์ จะเป็น “มโน” และตามกฎบาลีไวยากรณ์ว่าด้วย “มโนคณะศัพท์” กำหนดว่า เมื่อเป็นส่วนหน้าของคำสมาส ให้คงรูปเป็น มโน– เช่น มน + รม แทนที่จะเป็น มนรม ก็เป็น มโนรม

(๒) “รถ”

บาลีอ่านว่า ระ-ถะ รากศัพท์มาจาก –

1) รมฺ (ธาตุ = เล่น) + ถ ปัจจัย, ลบที่สุดธาตุ (รมฺ > ร)

: รมฺ + ถ = รมถ > รถ (ปุงลิงค์) แปลตามศัพท์ว่า “ยานเป็นเครื่องเล่น” หรือแปลถอดความว่า “ยานที่ยังให้เกิดสุขารมณ์ ความสนุกเพลิดเพลิน ความดีใจ”

แรกที่มนุษย์ประดิษฐ์รถขึ้นมาน่าจะเพื่อการเล่นสนุก นักภาษาจึงให้ความหมายเช่นนี้ ต่อมาจึงใช้รถเพื่อการอื่นๆ เช่นการเดินทาง การขนส่ง และการรบ

2) รหฺ (ธาตุ = ยึดถือ) + ถ ปัจจัย, ลบที่สุดธาตุ (รหฺ > ร)

: รหฺ + ถ = รหถ > รถ (ปุงลิงค์) แปลตามศัพท์ว่า “ยานอันเขายึดเป็นเจ้าของ”

“รถ” ในบาลีในความหมายเดิม หมายถึง –

(1) รถมีสองล้อ, รถแข่งหรือรถออกศึก (a two-wheeled carriage, chariot)

(2) สุขารมณ์, ความสนุกเพลิดเพลิน, ความดีใจ (pleasure, joy, delight)

มน > มโน + รถ = มโนรถ แปลตามศัพท์ว่า (1) “สภาวะที่ใจเหมือนรถ เพราะหมุนวนไปในอารมณ์ต่างๆ” (2) “ใจที่เปรียบเหมือนรถ”

“มโนรถ” แปลเล่นสำนวนก็ว่า “ปรารถนาแห่งหัวใจ”

พจนานุกรมบาลี-อังกฤษ แปลตามตัวไว้ว่า “what pleases the mind” (สิ่งที่ยังใจให้ยินดี) หมายถึง สิ่งที่พึงประสงค์, ความประสงค์ หรือปณิธาน (desired object, wish)

พจนานุกรมฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ.2554 บอกไว้ว่า –

“มโนรถ : (คำนาม) ความหวัง, ความประสงค์, ความใฝ่ฝัน. (ป., ส.).”

………

ในพระไตรปิฎก พระผู้มีพระภาคตรัสถึงความปรารถนาของบุคคลในโลกที่ได้สมหมายด้วยยาก 4 อย่าง คือ –

๑. ขอสมบัติจงเกิดมีแก่เราโดยทางที่ชอบ

๒. ขอยศจงเกิดมีแก่เราและญาติพวกพ้อง

๓. ขอเราจงรักษาอายุให้ยืนนาน

๔. เมื่อสิ้นชีพแล้ว ขอเราจงไปบังเกิดในสวรรค์

ที่มา: ปัตตกัมมสูตร จตุกกนิบาต อังคุตรนิกาย

พระไตรปิฎกเล่ม ๒๑ ข้อ ๖๑

………

ดูก่อนภราดา!

: แม้จะเคยเป็นเคยได้ทุกสิ่งที่ปรารถนา

: ก็ไม่ควรปรารถนาสิ่งที่เป็นไปไม่ได้

12-10-59

ดูโพสต์ในเฟซบุ๊กของครูทองย้อย