ประทีป (บาลีวันละคำ 1,973)

ประทีป

อ่านว่า ปฺระ-ทีบ

“ประทีป” บาลีเป็น “ปทีป” (ปะ-ที-ปะ) รากศัพท์มาจาก ป (คำอุปสรรค = ทั่วไป, ข้างหน้า, ก่อน, ออก) + ทิปฺ (ธาตุ = สว่าง, รุ่งโรจน์) + ณ ปัจจัย, ลบ ณ, ทีฆะต้นธาตุ คือ อิ ที่ ทิ-(ปฺ) เป็น อี (ทิปฺ > ทีป)

: ป + ทิปฺ = ปทิปฺ + ณ = ปทิปณ > ปทิป > ปทีป แปลตามศัพท์ว่า “สิ่งที่สว่างไปทั่ว”

“ปทีป” (ปุงลิงค์) หมายถึง –

(1) แสงสว่าง (a light)

(2) ตะเกียง, โคมไฟ (a lamp)

บาลี “ปทีป” สันสกฤตเป็น “ปฺรทีป”

สํสกฤต-ไท-อังกฤษ อภิธาน บอกไว้ว่า

“ปฺรทีป : (คำนาม) ‘ประทีป,’ โคมไฟ, ตะเกียง; a lamp.”

“ปทีป” ในภาษาไทยใช้อิงสันสกฤตเป็น “ประทีป”

พจนานุกรมฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ.2554 บอกไว้ว่า –

“ประทีป : (คำนาม) ไฟที่มีเปลวสว่าง (หมายเอาตะเกียง ไฟเทียน เป็นต้น), ตะเกียง, โคม. (ส. ปฺรทีป; ป. ปทีป).”

แถม :

“ประทีป” ในบาลี นอกจากเป็น “ปทีป” แล้ว ยังเป็น “ทีป” อีกรูปหนึ่ง

“ทีป” (ที-ปะ) รากศัพท์มาจาก ทีปฺ (ธาตุ = สว่าง, รุ่งเรือง) + ณ ปัจจัย, ลบ ณ

: ทีปฺ + ณ = ทีปณ > ทีป (ปุงลิงค์) แปลตามศัพท์ว่า “ผู้สว่าง” หมายถึง ดวงประทีป, โคมไฟ, ตะเกียง (a lamp)

“ทีป” ในบาลีนอกจากหมายถึงประทีปหรือตะเกียงแล้ว ยังใช้ในความหมายอื่นอีก (รากศัพท์อาจต่างกัน) ดังนี้ –

(1) เกาะ, ทวีป (an island, continent)

(2) พื้นดิน, ดินแข็ง (terra firma)

(3) ฐานที่มั่นคง, สถานที่สำหรับอาศัย, สรณะ, ที่พึ่ง (solid foundation, resting-place, shelter, refuge)

(4) รถที่หุ้มด้วยหนังเสือดำ (a car covered with a panther’s skin)

(5) ความปลอดพ้นจากทุกข์ภัย, นิพพาน (salvation)

ในภาษาไทย พจนานุกรมฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ.2554 บอกไว้ว่า –

(1) ทีป ๑, ทีปะ ๑ : (คำแบบ) (คำนาม) แสงไฟ. (ป., ส.).

(2) ทีป ๒, ทีปะ ๒ : (คำแบบ) (คำนาม) เกาะ. (ป.; ส. ทฺวีป).

…………..

ปรารภ :

ขึ้น 15 ค่ำ เดือน 12 วันลอยกระทง

ปีนี้ตรงกับวันที่ 3 พฤศจิกายน 2560

การลอยกระทงนั้นดั้งเดิมคือ “ลอยประทีป” (คำราชาศัพท์ว่า “ลอยพระประทีป”) คือจุดประทีป คือโคม หรือดวงไฟ หรือเทียน ลอยไปตามน้ำ แต่ประทีปจำต้องมีที่รองรับ มิฉะนั้นก็ลอยไม่ได้ ชั้นเดิมคงจะประดิษฐ์เครื่องรองรับเป็นรูปดอกบัวอันเป็นดอกไม้ที่อยู่กับน้ำและนิยมใช้เป็นเครื่องบูชาพระรัตนตรัย สอดคล้องกับคติที่ว่าลอยไปบูชารอยพระพุทธบาทที่หาดทรายแม่น้ำนัมมทา

ต่อมา ความอุตสาหะที่จะประดิษฐ์เป็นดอกบัวคงจะลดลง จึงทำเป็นกระทงแทน เพราะทำง่าย จึงเกิดคำว่า “ลอยกระทง” ขึ้นมาแทน จนคนชั้นหลังไม่เรียกว่า “ลอยประทีป” และแทบจะไม่รู้จักคำว่า “ลอยประทีป” อีกแล้ว

…………..

ดูก่อนภราดา!

: อย่ามัวแต่จุดประทีปส่องสว่างน้ำ

: จนลืมจุดพระธรรมส่องสว่างใจ

#บาลีวันละคำ (1,973)

3-11-60

ดูโพสต์ในเฟซบุ๊กของครูทองย้อย