ปัสสัทธิสัมโพชฌงค์ – 1 ในโพชฌงค์ 7 (บาลีวันละคำ 3,848)

ปัสสัทธิสัมโพชฌงค์ – 1 ในโพชฌงค์ 7

อ่านว่า ปัด-สัด-ทิ-สำ-โพด-ชง

ประกอบด้วยคำว่า ปัสสัทธิ + สัมโพชฌงค์

(๑) “ปัสสัทธิ”

เขียนแบบบาลีเป็น “ปสฺสทฺธิ” อ่านว่า ปัด-สัด-ทิ รากศัพท์มาจาก ป (คำอุปสรรค = ทั่ว, ข้างหน้า, ก่อน, ออก) + สมฺภฺ (ธาตุ = คุ้นเคย), ซ้อน สฺ ระหว่างอุปสรรคกับธาตุ (ป + สฺ + สมฺภฺ) + ติ ปัจจัย, แปลง ติ เป็น ทฺธิ , ลบ มฺภ ที่สุดธาตุ

: ป + สฺ + สมฺภฺ = ปสฺสมฺภฺ + ติ = ปสฺสมฺภติ > ปสฺสมฺภทฺธิ > ปสฺสทฺธิ (อิตถีลิงค์) แปลตามศัพท์ว่า “กิริยาที่คุ้นเคยทั่ว” หมายถึง กิริยาที่สงบนิ่ง (อุปมาดังสัตว์ที่คุ้นเคยกับคน เข้าใกล้คนก็เชื่อง คือสงบนิ่ง)

พจนานุกรมบาลี-อังกฤษ แปล “ปสฺสทฺธิ” ว่า calmness, tranquillity, repose, serenity (ความสงบ, ความเงียบ, การพักผ่อน, ความราบรื่น)

พจนานุกรมพุทธศาสน์ ฉบับประมวลศัพท์ ของท่าน ป.อ.ปยุตฺโต บอกความหมายของ “ปัสสัทธิ” ไว้ว่า –

…………..

ปัสสัทธิ : ความสงบกายสงบใจ, ความสงบใจและอารมณ์, ความสงบเย็น, ความผ่อนคลายกายใจ (ข้อ ๕ ในโพชฌงค์ ๗)

…………..

(๒) “สัมโพชฌงค์”

อ่านว่า สำ-โพด-ชง เขียนแบบบาลีเป็น “สมฺโพชฺฌงฺค” อ่านว่า สำ-โพด-ชัง-คะ แยกศัพท์เป็น สมฺโพชฺฌ + องฺค

(ก) “สมฺโพชฺฌ” อ่านว่า สำ-โพด-ชะ รากศัพท์มาจาก สํ (คำอุปสรรค = พร้อมกัน, ร่วมกัน) + พุธฺ (ธาตุ = รู้, ตื่น, เบ่งบาน) + ณฺย ปัจจัย, ลบ ณ (ณฺย > ย), แปลงนิคหิตที่ สํ เป็น มฺ (สํ > สมฺ), แปลง ธ ที่ (พุ)-ธฺ กับ ย เป็น ชฺฌ, แผลง อุ ที่ พุ-(ธฺ) เป็น โอ (พุธฺ > โพธ)

: สํ + พุธฺ = สํพุธฺ + ณฺย = สํพุธณฺย > สํพุธฺย > สมฺพุธฺย > สมฺพุชฺฌ > สมฺโพชฺฌ (นปุงสกลิงค์) แปลตามศัพท์ว่า “การรู้พร้อม” “เครื่องรู้พร้อม” หมายถึง ปัญญาเครื่องตรัสรู้, การตรัสรู้, การบรรลุธรรม

พจนานุกรมบาลี-อังกฤษ แปล “โพชฺฌ” ว่า a matter to be known or understood, subject of knowledge or understanding (เรื่องที่จะต้องรู้หรือต้องเข้าใจ, ธรรมอันเป็นที่รู้หรือเข้าใจ)

(ข) “องฺค” อ่านว่า อัง-คะ รากศัพท์มาจาก องฺคฺ (ธาตุ = ไป, ถึง, เป็นไป; รู้) + อ (อะ) ปัจจัย

: องฺคฺ + อ = องฺค (นปุงสกลิงค์) แปลตามศัพท์ว่า (1) “ร่างที่เดินได้” (2) “เหตุเป็นเครื่องรู้ที่เกิด” (คือทำให้รู้ต้นกำเนิด) (3) “ส่วนอันเขารู้ว่าเป็นส่วนย่อย”

“องฺค” ในบาลีหมายถึง –

(1) ส่วนของร่างกาย, อวัยวะ (a constituent part of the body, a limb)

(2) ชิ้นส่วน, ส่วนประกอบ (member, part)

(3) องค์ประกอบของทั้งหมด หรือของระบบ หรือส่วนย่อยที่ประกอบเข้าเป็นส่วนใหญ่ (a constituent part of a whole or system or collection)

สมฺโพชฺฌ + องฺค = สมฺโพชฺฌงฺค > สัมโพชฌงค์ แปลว่า “ธรรมอันเป็นองค์แห่งการรู้พร้อม” (คือเมื่อปฏิบัติตามแล้วสามารถตรัสรู้ได้)

พจนานุกรมบาลี-อังกฤษ แปล “สมฺโพชฺฌงฺค” ว่า constituent of Sambodhi (enlightenment), of which there are seven (องค์แห่งสัมโพธิ [การตรัสรู้พร้อม] ซึ่งมี 7 อย่าง)

ปสฺสทฺธิ + สมฺโพชฺฌงฺค = ปสฺสทฺธิสมฺโพชฺฌงฺค (ปัด-สัด-ทิ-สำ-โพด-ชัง-คะ) > ปัสสัทธิสัมโพชฌงค์ (ปัด-สัด-ทิ-สำ-โพด-ชง) แปลว่า “ธรรมอันเป็นองค์แห่งการรู้พร้อมคือความสงบกายใจ”

พจนานุกรมบาลี-อังกฤษ แปล “ปสฺสทฺธิสมฺโพชฺฌงฺค” ว่า the Passaddhi constituents of enlightenment (ปัสสัทธิอันเป็นองค์แห่งธรรมเครื่องตรัสรู้)

ขยายความ :

คำว่า “โพชฌงค์” เมื่อนำเอาชื่อธรรมแต่ละข้อมาเรียกรวมกัน นิยมใช้เป็น “สัมโพชฌงค์” โดยมีชื่อธรรมข้อนั้นๆ นำหน้า เช่นในที่นี้คือ “ปัสสัทธิ” ชื่อข้อธรรมเต็มๆ ก็จะเป็น “ปัสสัทธิสัมโพชฌงค์”

“ปัสสัทธิสัมโพชฌงค์” เป็นโพชฌงค์ข้อที่ 5 ในโพชฌงค์ 7

เมื่ออธิบายความหมายของธรรมหมวดนี้ คำหลักก็คือคำว่า “โพชฌงค์”

พจนานุกรมพุทธศาสน์ ฉบับประมวลศัพท์ ของท่าน ป.อ.ปยุตฺโต บอกไว้ว่า –

“โพชฌงค์ : ธรรมที่เป็นองค์แห่งการตรัสรู้ หรือองค์ของผู้ตรัสรู้ มี ๗ ข้อ คือ ๑. สติ ๒. ธัมมวิจยะ (การสอดส่องเลือกเฟ้นธรรม) ๓. วิริยะ ๔. ปีติ ๕. ปัสสัทธิ ๖. สมาธิ ๗. อุเบกขา.”

ในภาษาไทย พจนานุกรมฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ.2554 บอกไว้ว่า –

“โพชฌงค์ : (คำนาม) องค์แห่งธรรมเป็นเครื่องตรัสรู้ มี ๗ ประการ; ชื่อพระปริตรที่พระสงฆ์สวดให้คนเจ็บหนักฟัง เรียกว่า สวดโพชฌงค์. (ป.).”

พจนานุกรมพุทธศาสตร์ ฉบับประมวลธรรม ของท่าน ป.อ.ปยุตฺโต ข้อ [281] แสดงความหมายของ “โพชฌงค์” ไว้ดังนี้ –

(ภาษาอังกฤษในวงเล็บ [] เป็นคำแปลของพจนานุกรมบาลี-อังกฤษ แสดงไว้เพื่อเปรียบเทียบ)

…………..

โพชฌงค์ 7 (ธรรมที่เป็นองค์แห่งการตรัสรู้ — Bojjhaŋga: enlightenment factors) [a factor or constituent of knowledge or wisdom]

…………..

และแสดงความหมายของ “ปัสสัทธิ” ในโพชฌงค์ 7 ไว้ดังนี้ –

…………..

5. ปัสสัทธิ (ความผ่อนคลายสงบเย็นกายใจ — Passaddhi: tranquillity; calmness)

…………..

พจนานุกรมพุทธศาสตร์ ฉบับประมวลธรรม ของท่าน ป.อ. ปยุตฺโต ข้อ [355] เจตสิก 52 แสดงว่า “ปัสสัทธิ” มี 2 อย่าง คือ –

(1) กายปัสสัทธิ: ความสงบแห่งกองเจตสิก (tranquillity of mental body)

(2) จิตตปัสสัทธิ: ความสงบแห่งจิต (tranquillity of mind)

…………..

แถม :

การที่นิยมให้พระสงฆ์สวด “โพชฌงค์” ให้คนเจ็บหนักฟังก็เพราะโพชฌังคสูตรในพระไตรปิฎกแสดงเรื่องราวไว้ว่า บางสมัย พระพุทธเจ้าหรือพระสาวกบางองค์อาพาธ เมื่อได้สดับการสวดโพชฌงค์ อาพาธหรือการเจ็บป่วยนั้นก็บรรเทาหายไป จึงเกิดเป็นความนิยมให้พระสงฆ์สวดให้คนเจ็บหนักฟังสืบต่อมา

…………..

ดูก่อนภราดา!

: หยุดเป็น

: เย็นทันที

#บาลีวันละคำ (3,848)

25-12-65 

…………………………….

ดูโพสต์ในเฟซบุ๊กของครูทองย้อย

……………………………