ฉิบหาย (บาลีวันละคำ 4,683)
ฉิบหาย
บาลีว่าอย่างไร
ผู้เขียนบาลีวันละคำอ่านโพสต์ของญาติมิตรท่านหนึ่ง ท่านลงภาพข้อความที่เป็นพระราชหัตถเลขาในพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว รัชกาลที่ 5 พระราชทานสมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมพระยาดำรงราชานุภาพ ความตอนหนึ่งว่า –
(สะกดตามต้นฉบับ)
…………..
ได้เรียนตำราเล่นเบี้ยอย่างฝรั่งเข้าใจแล้ว ข้อซึ่งเข้าใจ
กันว่าเล่นไม่น่าสนุกนั้น ไม่จริงเลย สนุกยิ่งกว่าอไร ๆ หมด
ถ้าชาวบางกอกรู้ได้ไปเล่นแล้ว ฉิบหายกันไม่เหลือ …
…………..
ผู้เขียนบาลีวันละคำประทับใจคำว่า “ฉิบหายกันไม่เหลือ” เป็นคำที่ให้อารมณ์ได้ดีแท้
พจนานุกรมฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ.2554 บอกไว้ว่า –
“ฉิบหาย : (คำกริยา) สูญหมด, เสียหมด, หมดเร็ว, ป่นปี้, โดยปริยายใช้เป็นคำด่า คำแช่ง หมายความเช่นนั้น. (ภาษาปาก) (คำวิเศษณ์) มาก เช่น เก่งฉิบหาย.”
คิดต่อไปตามประสานักเรียนบาลีว่า “ฉิบหาย” บาลีว่าอย่างไร?
นึกได้คำหนึ่งอันเป็นคำสามัญที่สุด นั่นคือ –
ถ้าเป็นคำกริยา บาลีว่า “วินสฺสติ” (วิ-นัส-สะ-ติ)
ถ้าเป็นคำนาม บาลีว่า “วินาส”
(๑) “วินสฺสติ”
อ่านว่า วิ-นัด-สะ-ติ เป็นคำกริยา (บาลีเรียก “กิริยา”) ประเภทกิริยาอาขยาต (-อา-ขะ-หฺยาด) รากศัพท์มาจาก วิ (คำอุปสรรค = วิเศษ, พิเศษ, แจ้ง, ต่าง) + นสฺ (ธาตุ = ไม่เห็น, หาย, พินาศ, ฉิบหาย) + ย ปัจจัย + ติ วิภัตติอาขยาต เอกวจนะ, แปลง สฺ ที่สุดธาตุกับ ย เป็น สฺส
: วิ + นสฺ = วินสฺ + ย + ติ = วินสฺยติ > วินสฺสติ แปลว่า “ย่อมหายไป” “ย่อมพินาศ”
พจนานุกรมบาลี-อังกฤษ แปล “วินสฺสติ” ว่า to be lost; to perish, to be destroyed (เสื่อมสูญ; พินาศ, ถูกทำลาย)
(๒) “วินาส”
อ่านว่า วิ-นา-สะ รากศัพท์มาจาก วิ (คำอุปสรรค = วิเศษ, พิเศษ, แจ้ง, ต่าง) + นสฺ (ธาตุ = ไม่เห็น, หาย, พินาศ, ฉิบหาย) + ณ ปัจจัย, ลบ ณ, ทีฆะ อะ ที่ น-(สฺ) เป็น อา (นสฺ > นาสฺ)
: วิ + นสฺ = วินสฺ + ณ = วิสนณ > วินส > วินาส (ปุงลิงค์) แปลตามศัพท์ว่า “ความหายไป” “ความฉิบหาย”
พจนานุกรมบาลี-อังกฤษ แปล “วินาส” ว่า destruction, ruin, loss (ความพินาศ, ความล่มจม, ความสูญหาย)
“วินาส” ใช้ในภาษาไทยตามรูปสันสกฤตเป็น “วินาศ” (วิ-นาด) และแผลง ว เป็น พ ตามหลักนิยม เป็น “พินาศ”
พจนานุกรมฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ.2554 บอกไว้ว่า –
(1) วินาศ, วินาศ– : (คำนาม) ความฉิบหาย. (ส.).
(2) พินาศ : (คำนาม) ความเสียหายสิ้นเชิง, ความเสียหายย่อยยับ. (คำกริยา) เสียหายสิ้นเชิง, เสียหายย่อยยับ. (ป. วินาส; ส. วินาศ).”
ขยายความ :
นานมาแล้ว ผู้เขียนบาลีวันละคำพบภาษิตบทหนึ่งว่า “วินาสกาเล วิปรีตพุทฺธิ” จะเป็นท่านผู้ใดยกมาจากคัมภีร์อะไรก็ไม่แจ้ง เวลานี้ก็เลือนไปแล้วว่าพบที่ไหน แต่จำได้ว่าข้อความที่พบนั้น คำว่า “วินาสกาเล” สะกดเป็น “วินาศกาเล” คือ “วินาศ” สะกดด้วย ศ ศาลา ตอนนั้นเข้าใจว่า ภาษิตนี้น่าจะมีที่มาจากคัมภีร์ที่เป็นภาษาสันสกฤต แต่ไม่มีอุตสาหะที่จะสืบค้นว่าเป็นคัมภีร์อะไร จนบัดนี้ก็ยังไม่รู้ที่ไปที่มา
“วินาสกาเล วิปรีตพุทฺธิ”
อ่านว่า วิ-นา-สะ-กา-เล วิ-ปะ-รี-ตะ-พุด-ทิ
เป็นลีลาของฉันท์ชนิดที่เรียกว่า อุเปนทรวิเชียรฉันท์ 11 คาดว่าน่าจะมีบทเต็มของภาษิตนี้ คือมี 4 บาท หรือ 4 วรรค แต่ยกมาเพียงวรรคเดียว
ท่านผู้ใดทราบที่มาของภาษิตบทนี้ กรุณาบอกด้วย จะเป็นพระคุณอย่างยิ่ง
“วินาสกาเล วิปรีตพุทฺธิ” แปลว่า “ปัญญาแปรปรวนไปในกาลที่จะพินาศ” หมายความว่า คนเราเมื่อถึงคราวจะวิบัติ ความคิดอ่าน ความดำริตริตรองมักจะวิปริตผิดเพี้ยนไป อย่างที่คำไทยพูดว่า เห็นผิดเป็นชอบ เห็นกงจักรเป็นดอกบัว เห็นชั่วเป็นดี ใครจะทักท้วงเตือนติงอย่างไรก็ไม่ฟัง
ผู้เขียนบาลีวันละคำเชื่อว่า คัมภีร์บาลี-โดยเฉพาะพระไตรปิฎก ก็น่าจะมีภาษิตที่กล่าวไว้เป็นทำนองเดียวกันนี้ ถ้านักเรียนบาลีมีอุตสาหะช่วยศึกษาตรวจสอบดูก็จะเป็นการดีนักหนา
งานบาลีมีให้ทำได้เสมอ น่าเสียดายที่เราไม่ได้ปลูกฝังนักเรียนบาลีให้มีใจรักที่จะทำงานศึกษาพระไตรปิฎกไปตั้งแต่แต่เริ่มเรียนบาลี นักเรียนบาลีของเราพอเรียนจบก็ไปทำอย่างอื่นกันหมด ทำทุกงาน ยกเว้นงานศึกษาพระไตรปิฎก!
…………..
ดูก่อนภราดา!
: ถึงคราวจะฉิบหาย
: สติปัญญาก็กลับกลายไปหมดสิ้น
#บาลีวันละคำ (4,683)
8-4-68
…………………………….
…………………………….