ภิกษุ (บาลีวันละคำ 4,785)

ภิกษุ 

มีความหมายมากกว่าที่เข้าใจกัน

“ภิกษุ” บาลีเป็น “ภิกฺขุ” อ่านว่า พิก-ขุ

พจนานุกรมฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ.2554 บอกไว้ว่า – 

“ภิกษุ : (คำนาม) ชายที่บวชเป็นพระในพระพุทธศาสนา. (ส.; ป. ภิกฺขุ).”

พจนานุกรมพุทธศาสน์ ฉบับประมวลศัพท์ ของท่าน ป.อ. ปยุตฺโต บอกไว้ว่า –

ภิกษุ : ชายผู้ได้อุปสมบทแล้ว, ชายที่บวชเป็นพระ, พระผู้ชาย; แปลตามรูปศัพท์ว่า “ผู้ขอ” หรือ “ผู้มองเห็นภัยในสงสาร” หรือ “ผู้ทำลายกิเลส”.

…………..

ข้อควรทราบคือ คำว่า ภิกฺขุ – ภิกษุ ไม่ได้แปลว่า “ผู้ขอ” เพียงอย่างเดียว แต่มีคำแปลอย่างอื่นอีกที่มีความหมายยิ่งกว่า “ผู้ขอ” กล่าวคือ –

(1) “ผู้ขอ” : ภิกฺขตีติ  ภิกฺขุ = ภิกฺขฺ (ธาตุ = ขอ) + รู ปัจจัย, ลบ ร, รัสสะ อู เป็น อุ

(2) “ผู้นุ่งห่มผ้าที่ถูกตัดเป็นชิ้นเล็กชิ้นน้อย” : ภินฺนปฏธโรติ  ภิกฺขุ = ภินฺนปฏ = ผ้าที่ถูกตัดเป็นชิ้นๆ, ธโร = ผู้ทรงไว้

(3) “ผู้เห็นภัยในการเวียนตายเวียนเกิด” : สํสาเร  ภยํ  อิกฺขตีติ  ภิกฺขุ = ภย (ภัย) + อิกฺขฺ (ธาตุ = เห็น) + รู ปัจจัย

(4) “ผู้ทำลายบาปอกุศล” : ภินฺทติ  ปาปเก  อกุสเล  ธมฺเมติ  ภิกฺขุ = ภิทฺ (ธาตุ = ทำลาย) + รู ปัจจัย

(5) “ผู้ได้บริโภคอมตรสคือพระนิพพาน” : ภกฺขติ  อมตรสํ  ภุญฺชตีติ  ภิกฺขุ = ภกฺขฺ (ธาตุ = บริโภค) + รู ปัจจัย 

…………..

ในพระวินัย มีใครบ้างที่ได้ชื่อว่า “ภิกษุ” ท่านให้คำจำกัดความไว้ดังนี้ –

(1) ภิกฺขูติ  ภิกฺขโกติ  ภิกฺขุ  ฯ 

ชื่อว่าภิกษุ มีความหมายว่าเป็นผู้ขอ

…………..

ผู้ขอ = ขอปัจจัยเครื่องอาศัยดำรงชีพ เช่นอาหารเป็นต้น จากชาวบ้าน

…………..

(2) ภิกฺขาจริยํ  อชฺฌูปคโตติ  ภิกฺขุ  ฯ

ชื่อว่าภิกษุ มีความหมายว่าประพฤติภิกขาจริยวัตร

…………..

ภิกขาจริยวัตร = กระทำกิจคือออกบิณฑบาตเลี้ยงชีพเป็นปกติ

…………..

(3) ภินฺนปฏธโรติ  ภิกฺขุ  ฯ 

ชื่อว่าภิกษุ มีความหมายว่าทรงผืนผ้าที่ถูกทำลายแล้ว

…………..

ผืนผ้าที่ถูกทำลายแล้ว = ไตรจีวรที่ภิกษุใช้นุ่งห่มเป็นผ้าชิ้นเล็กที่ถูกตัดแล้วเอามาเย็บต่อกันเข้าเป็นผืนใหญ่

…………..

(4) สามญฺญาย  ภิกฺขุ  ฯ 

ชื่อว่าภิกษุ โดยสมญา 

…………..

โดยสมญา = มีผู้เรียกว่าเป็นภิกษุ

…………..

(5) ปฏิญฺญาย  ภิกฺขุ  ฯ 

ชื่อว่าภิกษุ โดยปฏิญญา 

…………..

โดยปฏิญญา = ยืนยันตัวเองว่าเป็นภิกษุ

…………..

(6) เอหิภิกฺขูติ  ภิกฺขุ  ฯ  

ชื่อว่าภิกษุ มีความหมายว่าเป็นเอหิภิกษุ 

…………..

เอหิภิกษุ = ภิกษุที่ได้รับอุปสมบทจากพระพุทธเจ้าโดยตรงด้วย

วิธีบวชที่เรียกว่า เอหิภิกขุอุปสัมปทา; พระอัญญาโกณฑัญญะ เป็นเอหิภิกขุองค์แรก

…………..

(7) ตีหิ  สรณคมเนหิ  อุปสมฺปนฺโนติ  ภิกฺขุ  ฯ 

ชื่อว่าภิกษุ มีความหมายว่าเป็นผู้อุปสมบทด้วยไตรสรณคมน์ 

…………..

อุปสมบทด้วยไตรสรณคมน์ = บวชเป็นภิกษุด้วยการกล่าวคำถึงสรณะ 3 เป็นวิธีอุปสมบทที่พระพุทธเจ้าทรงอนุญาตให้พระสาวกบวชกุลบุตรในครั้งต้นพุทธกาล ต่อมาเมื่อทรงอนุญาตการอุปสมบทด้วยญัตติจตุตถกรรมแล้ว ก็ทรงอนุญาตการบวชด้วยไตรสรณคมน์นี้ให้เป็นวิธีบวชสามเณรสืบมา 

…………..

(8 ) ภทฺโรติ  ภิกฺขุ  ฯ 

ชื่อว่าภิกษุ มีความหมายว่าเป็นผู้เจริญ 

…………..

ผู้เจริญ = ผู้มีคุณธรรมเจริญงอกงามอยู่ในชีวิตจิตใจ สามารถเรียกว่า “ภิกษุ” ได้

…………..

(9) สาโรติ  ภิกฺขุ  ฯ 

ชื่อว่าภิกษุ มีความหมายว่าผู้มีสารธรรม 

…………..

ผู้มีสารธรรม = ผู้มีคุณธรรมอย่างใดอย่างหนึ่งที่ถือว่าเป็นธรรมสำคัญอยู่ในชีวิตจิตใจ สามารถเรียกว่า “ภิกษุ” ได้

…………..

(10) เสโขติ  ภิกฺขุ  ฯ 

ชื่อว่าภิกษุ มีความหมายว่าเป็นพระเสขะ 

…………..

พระเสขะ = “ผู้ยังต้องศึกษา” ได้แก่ พระอริยบุคคลที่ยังไม่บรรลุอรหัตผล มี 3 คือ พระโสดาบัน พระสกทาคามี พระอนาคามี

…………..

(11) อเสโขติ  ภิกฺขุ  ฯ 

ชื่อว่าภิกษุ มีความหมายว่าเป็นพระอเสขะ 

…………..

พระอเสขะ = “ผู้ไม่ต้องศึกษา” เพราะศึกษาเสร็จสิ้นแล้ว คือพระอรหันต์

…………..

(12) สมคฺเคน  สงฺเฆน  ญตฺติจตุตฺเถน  กมฺเมน  อกุปฺเปน  ฐานารเหน  อุปสมฺปนฺโนติ  ภิกฺขุ  ฯ 

ชื่อว่าภิกษุ มีความหมายว่าเป็นผู้อันสงฆ์พร้อมเพรียงกันอุปสมบทให้ด้วยญัตติจตุตถกรรมอันไม่กำเริบ ควรแก่ฐานะ

…………..

อันไม่กำเริบ = สังฆกรรมที่กระทำถูกต้องตามหลักเกณฑ์ที่กำหนด ไม่มีข้อบกพร่อง

ควรแก่ฐานะ = เมื่อจะบวชเป็นภิกษุ ก็ทำสังฆกรรมถูกต้องครบถ้วนตามฐานะที่จะเป็นภิกษุ

…………..

ตตฺร  ยฺวายํ  ภิกฺขุ  สมคฺเคน  สงฺเฆน  ญตฺติจตุตฺเถน  กมฺเมน  อกุปฺเปน  ฐานารเหน  อุปสมฺปนฺโน  อยํ  อิมสฺมึ  อตฺเถ  อธิปฺเปโต  ภิกฺขูติ  ฯ 

บรรดาภิกษุเหล่านั้น ภิกษุที่สงฆ์พร้อมเพรียงกันอุปสมบทให้ด้วยญัตติจตุตถกรรมอันไม่กำเริบ ควรแก่ฐานะ นี้ชื่อว่าภิกษุ ที่ทรงประสงค์ในสิกขาบทนี้

…………..

ความท่อนท้ายนี้เป็นการจำกัดความให้ตายตัวลงไปว่า “ภิกษุ” ตามความหมายนี้ (คือภิกษุที่สงฆ์พร้อมเพรียงกันอุปสมบทให้ด้วยญัตติจตุตถกรรมอันไม่กำเริบ ควรแก่ฐานะ) เท่านั้น ที่จะต้องปฏิบัติตามสิกขาบทต่าง ๆ-คือศีลของภิกษุ-ที่ทรงบัญญัติไว้ ไม่เกี่ยวกับภิกษุตามความหมายอื่นที่กล่าวมาข้างต้น

…………..

ที่มา: ปฐมปาราชิกกัณฑ์ วินัยปิฎก มหาวิภังค์ ภาค 1

พระไตรปิฎกเล่ม 1 ข้อ 26

…………..

ดูก่อนภราดา!

: สร้างภิกษุ ไม่ง่าย

: ทำลายภิกษุ ไม่ยาก

#บาลีวันละคำ (4,785)

19-7-68

…………………………….

ดูโพสต์ในเฟซบุ๊กของครูทองย้อย

…………………………….