ลานวัด (บาลีวันละคำ 4,810)

ลานวัด

บาลีว่าอย่างไร

ระยะนี้มีสำนวน “กวาดลานวัด” เกิดขึ้นในภาษาไทย หมายถึงกรณีที่เจ้าหน้าที่ตำรวจเข้าไปตรวจสอบข้อมูลเกี่ยวกับการเงินของวัดต่าง ๆ รวมทั้งข้อมูลเกี่ยวกับพระภิกษุสามเณรในวัดนั้น ๆ ด้วย

ผู้เขียนบาลีวันละคำขอใช้สถานการณ์นำไปหาความรู้ภาษาบาลี ตั้งเป็นคำถามว่า “ลานวัด” บาลีว่าอย่างไร

เมื่อพูดถึงสิ่งที่มีอยู่ในวัด มีคำที่พูดกันติดปากมาจากภาษาบาลีว่า “โบสถ์วิหารลานพระเจดีย์” หรือ “อาวาสวิหารลานพระเจดีย์”

คำว่า “ลานพระเจดีย์” ว่าตามรสความรสคำแล้วน่าจะตรงกับคำว่า “ลานวัด” ที่เราพูดกัน คือสำนวนคำบาลีว่า “ลานพระเจดีย์” นั้น มีความหมายอย่างเดียวกับ “ลานวัด” ที่เราพูดในภาษาไทย 

“ลานพระเจดีย์” คำบาลีว่า “เจติยงฺคณ” อ่านว่า เจ-ติ-ยัง-คะ-นะ แยกศัพท์เป็น เจติย + องฺคณ

(๑) “เจติย” 

อ่านว่า เจ-ติ-ยะ รากศัพท์มาจาก –

(1) จิตฺ (ธาตุ = บูชา) + ณฺย ปัจจัย, ลง อิ อาคม, ลบ ณฺ, แผลง อิ ที่ จิ-(ต) เป็น เอ (จิ > เจ)

: จิตฺ + อิ + ณฺย = จิติณฺย >จิติย > เจติย แปลตามศัพท์ว่า “ที่อันบุคคลบูชา”

(2) จิ (ธาตุ = ก่อ, สะสม) + ณฺย ปัจจัย, ลง ต อาคม และ อิ อาคม, ลบ ณฺ, แผลง อิ ที่ จิ เป็น เอ (จิ > เจ)

: จิ + ต + อิ + ณฺย = จิติณฺย >จิติย > เจติย แปลตามศัพท์ว่า “สิ่งอันเขาก่อด้วยอิฐเป็นต้น”

(3) จิตฺต (จิต, ใจ) + อิย ปัจจัย, แปลง จิตฺต เป็น เจต

: จิตฺต + อิย = จิตฺติย > เจติย แปลตามศัพท์ว่า “ที่อันบุคคลทำไว้ในจิต”

(4) จิตฺต (วิจิตร, สวยงาม) + อิย ปัจจัย, แปลง จิตฺต เป็น เจต

: จิตฺต + อิย = จิตฺติย > เจติย แปลตามศัพท์ว่า “ที่อันบุคคลสร้างอย่างวิจิตร”

“เจติย” (นปุงสกลิงค์) หมายถึง เจดีย์, สิ่งที่ควรเคารพบูชา, กองหินซึ่งทำไว้เป็นที่ระลึกหรือเป็นสุสาน (a tumulus, sepulchral monument, cairn)

บาลี “เจติย” ในภาษาไทยใช้ทับศัพท์เป็น “เจดีย์”

พจนานุกรมฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ.2554 บอกไว้ว่า –

“เจดีย-, เจดีย์ ๑ : (คำนาม) สิ่งซึ่งก่อเป็นรูปคล้ายลอมฟาง มียอดแหลม บรรจุสิ่งที่นับถือมีพระธาตุเป็นต้น, สิ่งหรือบุคคลที่เคารพนับถือ. (ป. เจติย; ส. ไจตฺย).”

(๒) “องฺคณ” 

อ่าน อัง-คะ-นะ รากศัพท์มาจาก – 

(1) องฺคฺ (ธาตุ = ไป, ถึง, เป็นไป) + ยุ ปัจจัย, แปลง ยุ เป็น อน (อะ-นะ), แปลง น เป็น ณ

: องฺคฺ + ยุ > อน = องฺคน > องฺคณ แปลตามศัพท์ว่า “ที่ไปแห่งผู้คน” หมายถึง สนาม, เนิน, ลาน, ที่ว่าง (an open space, a clearing) 

(2) อญฺชฺ (ธาตุ = ทา, ป้าย) + ยุ ปัจจัย, แปลง อญฺชฺ เป็น องฺค, แปลง ยุ เป็น อน (อะ-นะ), แปลง น เป็น ณ

: อญฺชฺ + ยุ > อน = อญฺชน > องฺคน > องฺคณ แปลตามศัพท์ว่า “สิ่งที่ทำให้เปื้อน” หมายถึง กิเลส, มลทิน, รอยตกกระ, จุดด่างพร้อย (stain, soil, impurity, fleck, blemish) ความหมายนี้ครูบาอาจารย์รุ่นเก่าท่านแปลกันว่า “กิเลสเพียงดังเนิน” (เอาความหมายแรกมาเป็นฐานความคิด)

ในที่นี้ “องฺคณ” ใช้ในความหมายตามข้อแรก คือ สนาม, เนิน, ลาน

เจติย + องฺคณ = เจติยงฺคณ แปลตามศัพท์ว่า “ลานพระเจดีย์” 

พจนานุกรมบาลี-อังกฤษ แปล “เจติยงฺคณ” ว่า the open space round a Cetiya (พื้นที่โล่งรอบเจดีย์, บริเวณรอบเจดีย์) 

“เจติยงฺคณ” ถ้าใช้ทับศัพท์เป็นคำไทยก็น่าจะเป็น “เจติยงคณ์” อ่านว่า เจ-ติ-ยง คำเทียบในภาษาไทยก็คือ วัดมเหยงคณ์ ซึ่งเราอ่านว่า วัด-มะ-เห-ยง

“เจติยงฺคณ” หรือ “เจติยงคณ์” ตามศัพท์หรือ “โดยพยัญชนะ” ไม่สู้จะตรงกับ “ลานวัด” แต่ “โดยอรรถ” แล้ว ให้ความหมายตรงกัน

ขยายความ :

การกวาดลานวัดเป็นกิจวัตรอย่างหนึ่งที่พระภิกษุสามเณรจะพึงทำ ดังที่พระสงฆ์แต่ปางก่อนท่านกำหนดเป็น “กิจวัตร 10 อย่าง” ดังนี้

…………..

1 ลงอุโบสถ

2 บิณฑบาตเลี้ยงชีพ

3 สวดมนต์ไหว้พระ

4 กวาดอาวาสวิหารลานพระเจดีย์

5 รักษาผ้าครอง

6 อยู่ปริวาสกรรม

7 โกนผมปลงหนวดตัดเล็บ

8 ศึกษาสิกขาบทและปฏิบัติพระอาจารย์

9 เทศนาบัติ

10 พิจารณาปัจจเวกขณะทั้ง 4 เป็นต้น

…………..

ดูก่อนภราดา!

คำว่า “กวาดลานวัด”

: โดยพยัญชนะ แปลว่า “กวาดลานวัด”

: แต่โดยอรรถ แปลว่า “กวาดล้างวัด”

ใช่หรือไม่?

#บาลีวันละคำ (4,810)

13-8-68 

…………………………….

ดูโพสต์ในเฟซบุ๊กของครูทองย้อย

…………………………….