คชสาร (บาลีวันละคำ 4,851)

คชสาร

คำเรียกขานที่แปลกดี

อ่านว่า คด-ชะ-สาน

ประกอบด้วยคำว่า คช + สาร 

(๑) “คช”

บาลีอ่านว่า คะ-ชะ รากศัพท์มาจาก คชฺ (ธาตุ = ส่งเสียง) + อ (อะ) ปัจจัย

: คชฺ + อ = คช (ปุงลิงค์) แปลตามศัพท์ว่า “สัตว์ที่ส่งเสียงคำราม” หมายถึง ช้าง (an elephant)

ในภาษาไทย พจนานุกรมฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ.2554 บอกไว้ดังนี้ –

“คช– : (คำแบบ) (คำนาม) ช้าง, ช้างพลาย. (ป., ส.).”

หมายเหตุ: 

(1) เครื่องหมายขีด – หลังคำ หมายถึง มีคำอื่นมาสมาสข้างท้าย

(2) “คำแบบ” หมายถึง คำที่ใช้เฉพาะในหนังสือ ไม่ใช่คำพูดทั่วไป

(๒) “สาร” 

บาลีอ่านว่า สา-ระ รากศัพท์มาจาก –

(1) สรฺ (ธาตุ = ขยาย, พิสดาร) + ณ ปัจจัย, ลบ ณ, “ทีฆะต้นธาตุ” คือ อะ ที่ ส-(รฺ) เป็น อา (สรฺ > สาร)

: สรฺ + ณ = สรณ > สร > สาร แปลตามศัพท์ว่า “สิ่งที่ขยายออก”

(2) สา (ธาตุ = มีกำลัง, สามารถ) + ร ปัจจัย

: สา + ร = สาร แปลตามศัพท์ว่า “สิ่งที่มีกำลัง”

“สาร” ในภาษาบาลีใช้ในความหมายดังนี้ –

(1) สำคัญ, ประเสริฐยิ่ง, แข็งแรง (essential, most excellent, strong)

(2) ชั้นในที่สุด และส่วนที่แข็งที่สุดของสิ่งใดสิ่งหนึ่ง, แก่นหรือแกนของไม้ (the innermost, hardest part of anything, the heart or pith of a tree)

(3) แก่นสาร, ส่วนสำคัญ, ส่วนที่ดีที่สุด (substance, essence, choicest part)

(4) คุณค่า (value)

พจนานุกรมฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ.2554 เก็บคำว่า “สาร” ไว้ดังนี้ –

(1) สาร ๑, สาร– ๑ : (คำนาม) แก่น, เนื้อแท้, มักใช้เข้าคู่กับคำ แก่น เป็น แก่นสาร; ข้อความ, ถ้อยคำ, เรื่องราว, เช่น กล่าวสาร สื่อสาร, หนังสือ เช่น นิตยสาร วารสาร, จดหมาย เช่น เขียนสาร สารของนายกรัฐมนตรีถึงเยาวชน. (ป., ส.).

(2) สาร ๒ : (คำนาม) สิ่งที่มีองค์ประกอบเป็นอย่างเดียวกัน มีสมบัติเฉพาะของตนเอง และไม่สามารถใช้วิธีกลใด ๆ มาแบ่งแยกให้เป็นส่วนอื่นที่มีองค์ประกอบและสมบัติแตกต่างออกไปได้; (คำโบราณ) เรียกธาตุจำพวกหนึ่งและธาตุที่เข้าแทรกในต้นไม้ว่า สาร.

(3) สาร ๓ : (คำนาม) ช้างใหญ่ ใช้ว่า ช้างสาร.

(4) สาร ๔ : (คำนาม) ข้าวที่สีหรือตำเอาเปลือกออกแล้ว เรียกว่า ข้าวสาร.

(5) สาร– ๒ : (คำนาม) คำประกอบหน้าคำ แปลว่า ทั้งหมด, ทั้งสิ้น, ทุก, เช่น สารทิศ ว่า ทุกทิศ, สารทุกข์ ว่า ทุกข์ทั้งหมด, สารเลว ว่า เลวทั้งสิ้น. (เลือนมาจาก สรฺว ในสันสกฤต เช่น สรฺวงฺค เป็น สารพางค์ หรือ สรรพางค์).

ในที่นี้ “สาร” ใช้ในความหมายตามข้อ (3) 

หมายเหตุ: 

โปรดสังเกตว่า พจนานุกรมฯ เก็บไว้เป็น “สาร ๒” และ “สาร– ๒” ข้อแตกต่างคือ “สาร ๒” อ่านว่า สาน ใช้เดี่ยว ๆ ส่วน “สาร– ๒” อ่านว่า สา-ระ- มีคำอื่นมาสมาสข้างท้าย

คช + สาร = คชสาร อ่านว่า คด-ชะ-สาน พจนานุกรมฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ.2554 บอกไว้ว่า –

“คชสาร : (คำนาม) ช้าง.”

อภิปรายขยายความ :

“คช” เป็นคำบาลี แปลว่า ช้าง แต่ “สาร” ในบาลีไม่ได้แปลว่า ช้าง เอามารวมกันเป็น “คชสาร” แปลว่า ช้างใหญ่ ดังจะให้เข้าใจว่า “สาร” แปลว่า ใหญ่

“สาร” ในบาลี แปลว่า แก่น, เนื้อแท้ ถ้าจะลากไปหาคำว่า ใหญ่ ก็ต้องอธิบายว่า อะไรที่เป็นแก่น เป็นเนื้อแท้ แปลว่าสิ่งนั้นเป็นของสำคัญ (“สาร” ในบาลีหมายถึง “สำคัญ” ด้วย) และของสำคัญก็ถือได้ว่าเป็นของใหญ่

นอกจาก “คชสาร”  พจนานุกรมฯ ยังเก็บคำว่า “ช้างสาร” ไว้อีกคำหนึ่ง บอกไว้ดังนี้ –

“ช้างสาร : (สำนวน) (คำนาม) ผู้มีอำนาจ ในความว่า ช้างสารชนกัน หญ้าแพรกก็แหลกลาญ.”

ในที่นี้ “สาร” แปลว่า มีอำนาจ ก็ต้องลากไปแบบเดียวกันว่า อะไรที่เป็นแก่น เป็นเนื้อแท้ แปลว่าสิ่งนั้นเป็นของสำคัญ ถ้าเป็นคน ก็คือเป็นคนสำคัญ คนสำคัญก็คือคนมีอำนาจ 

ความหมายของ “สาร” ที่ “ลาก” แบบนี้ก็คือลากไปหาความหมายที่ตั้งธงไว้ก่อนแล้ว แต่ถ้าไม่ได้ตั้งความหมายหรือไม่มีความหมายอะไรมาก่อน ก็คงลากลำบาก เพราะไม่รู้ว่าจะลากไปหาอะไรได้อีก

แต่คำว่า “สาร” คำเดียวนี่เอง ใช้ไปใช้มา หมายถึง ช้าง ไปเลยก็มี

อย่างนี้แหละกระมังคือ “นัย” หนึ่งที่พูดกันว่า ภาษาเป็นสิ่งสมมุติ แล้วแต่จะตกลงกันว่า คำอะไรหมายถึงอะไร

…………..

ดูก่อนภราดา!

: คำว่า “ร้าย” อาจสมมุติให้หมายถึง “ดี” ได้

: แต่ทำบาปแล้วสมมุติให้เป็นทำบุญ ไม่ได้

#บาลีวันละคำ (4,851)

23-9-68

…………………………….

ดูโพสต์ในเฟซบุ๊กของครูทองย้อย

…………………………….