โภคขันธ์ (บาลีวันละคำ 4,855)

โภคขันธ์

ขันธ์ที่ครอบคนไว้ในสังสารวัฏ

อ่านว่า โพ-คะ-ขัน ก็ได้

อ่านว่า โพก-คะ-ขัน ก็ได้

ประกอบด้วยคำว่า โภค + ขันธ์ 

(๑) “โภค” 

บาลีอ่านว่า โพ-คะ รากศัพท์มาจาก ภุชฺ (ธาตุ = กิน) + ณ ปัจจัย, ลบ ณ, แผลง อุ ที่ ภุ-(ชฺ) เป็น โอ, แปลง ช เป็น ค

: ภุชฺ + ณ = ภุชณ > ภุช > โภช > โภค แปลตามศัพท์ว่า “สิ่งอันคนใช้สอย” หรือ “สิ่งที่ต้องใช้สอย” 

“โภค” (ปุงลิงค์) ในบาลีใช้ในความหมายดังนี้ –

(1) การเสพหรือบริโภค (enjoyment) 

(2) สมบัติ, ความร่ำรวย (possession, wealth) 

ในภาษาไทย พจนานุกรมฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ.2554 บอกไว้ว่า – 

“โภค, โภค-, โภคะ : (คำนาม) สมบัติ เช่น ถึงพร้อมด้วยโภคะ. (คำกริยา) กิน, ใช้สอย. (ป., ส.).”

(๒) “ขันธ์”

บาลีเป็น “ขนฺธ” อ่านว่า ขัน-ทะ รากศัพท์มาจาก –

(1) ขํ (อวัยวะ; ความว่าง) + ธา (ธาตุ = ทรงไว้) + อ (อะ) ปัจจัย, แปลงนิคหิตที่ ขํ เป็น นฺ (ขํ > ขนฺ), ลบสระหน้า คือ อา ที่ ธา ธาตุ (ธา > ธ)

: ขํ > ขนฺ + ธา = ขนฺธา > ขนฺธ + อ = ขนฺธ แปลตามศัพท์ว่า “ส่วนที่ธำรงอวัยวะคืออินทรีย์ไว้” (2) “ส่วนที่ธำรงความว่างเปล่าไว้”

(2) ขาทฺ (ธาตุ = เคี้ยวกิน) + อ (อะ) ปัจจัย, แปลง ขาทฺ เป็น ขนฺธ 

: ขาทฺ > ขนฺธ + อ = ขนฺธ แปลตามศัพท์ว่า “ผู้เคี้ยวกินอวัยวะ”

(3) ขชฺชฺ (ธาตุ = กิน) + อ (อะ) ปัจจัย, แปลง ขชฺชฺ เป็น ขนฺธ 

: ขชฺชฺ > ขนฺธ + อ = ขนฺธ แปลตามศัพท์ว่า “ส่วนอันทุกข์มีความเกิดความแก่เป็นต้นกิน”

(4) ขนฺ (ธาตุ = ขุด) + ธ ปัจจัย

: ขนฺ + ธ = ขนฺธ แปลตามศัพท์ว่า (1) “ส่วนอันเขาขุดขึ้นได้ด้วยญาณ” (คือต้องใช้ปัญญาจึงจะรู้จักตัวจริงของขันธ์) (2) “ส่วนอันทุกข์ขุดขึ้น” (คือถูกทุกข์กัดกินตลอดเวลา)

“ขนฺธ” (ปุงลิงค์) ในบาลีใช้ในความหมายดังนี้ –

(1) ก้อนใหญ่, ความใหญ่โตมโหฬาร (bulk, massiveness [gross] substance)

(2) ลำตัว, คือหลังของช้าง (the bulk of the body, i. e. elephant’s back)

(3) ไหล่หรือหลัง (the shoulder or back)

(4) ลำต้น (the trunk)

(5) หมวด, บท, เนื้อเรื่องที่รวบรวมเป็นหมวดหมู่ (section, chapter, material as collected into uniform bulk)

(6) ตัว, การรวมตัว, หรือส่วนต่าง ๆ ของ- (the body of, a collection of, mass, or parts of)

ในที่นี้ “ขนฺธ” ใช้ในความหมายตามข้อ (1) 

“ขนฺธ” ในภาษาไทยใช้เป็น “ขันธ์” พจนานุกรมฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ.2554 บอกไว้ว่า – 

“ขันธ์ : (คำนาม) ตัว, หมู่, กอง, พวก, หมวด, ส่วนหนึ่ง ๆ ของรูปกับนามที่แยกออกเป็น ๕ กอง คือ รูป เวทนา สัญญา สังขาร วิญญาณ ซึ่งเรียกว่า ขันธ์ ๕ หรือ ขันธ์ทั้ง ๕. (ป.; ส. สกนฺธ).”

โภค + ขนฺธ ซ้อน กฺ ระหว่างศัพท์ 

: โภค + กฺ + ขนฺธ = โภคกฺขนฺธ (โพ-คัก-ขัน-ทะ) แปลว่า “กองแห่งโภคะ” 

“โภคกฺขนฺธ” ใช้ในภาษาไทยเป็น “โภคขันธ์” (ไม่ซ้อน ก) หมายถึง กองทรัพย์สมบัติ (a store of wealth)

ขยายความ :

ผู้มีศรัทธาในพระพุทธศาสนา เมื่อตัดสินใจบรรพชาอุปสมบท มุ่งปฏิบัติขัดเกลาตนเองเพื่อบรรลุมรรคผล หลุดพ้นจากสังสารวัฏคือการเวียนตายเวียนเกิด มีคำที่ท่านบรรยายไว้ในคัมภีร์ว่า –

…………..

โส  อปเรน  สมเยน  อปฺปํ  วา  โภคกฺขนฺธํ  ปหาย  มหนฺตํ  วา  โภคกฺขนฺธํ  ปหาย  

สมัยต่อมา เขาละกองโภคสมบัติน้อยใหญ่

อปฺปํ  วา  ญาติปริวฏฺฏํ  ปหาย  มหนฺตํ  วา  ญาติปริวฏฺฏํ  ปหาย  

ละเครือญาติน้อยใหญ่

เกสมสฺสุํ  โอหาเรตฺวา  กาสายานิ  วตฺถานิ  อจฺฉาเทตฺวา  อคารสฺมา  อนคาริยํ  ปพฺพเชยฺย  ฯ  

ปลงผมและหนวด นุ่งห่มผ้ากาสาวพัสตร์ ออกจากเรือนบวชเป็นบรรพชิตไม่มีบ้านเรือน

โส  เอวํ  ปพฺพชิโต  สมาโน  กาเยน  สํวุโต  วิหเรยฺย  วาจาย  สํวุโต  วิหเรยฺย  มนสา  สํวุโต  วิหเรยฺย  

เมื่อบวชแล้วเป็นผู้สำรวมกาย สำรวมวาจา สำรวมใจอยู่เป็นอันดี

ฆาสจฺฉาทนปรมตาย  สนฺตุฏฺโฐ  

มีเพียงอาหารและผ้าปกปิดกาย สันโดษอย่างยอดยิ่ง

อภิรโต  ปวิเวเก  ฯ 

ยินดียิ่งในความสงัด 

ที่มา: สามัญญผลสูตร ทีฆนิกาย สีลขันธวรรค

พระไตรปิฎกเล่ม 9 ข้อ 101

…………..

ดูก่อนภราดา!

: คฤหัสถ์ ต้องรวยจึงจะบรรลุผล

: บรรพชิต ต้องจนจึงจะบรรลุธรรม

#บาลีวันละคำ (4,855)

27-9-68 

…………………………….

ดูโพสต์ในเฟซบุ๊กของครูทองย้อย

…………………………….