สุขุม (บาลีวันละคำ 3,003)

[email protected] 1 กันยายน 202013 พฤษภาคม 2021 บาลีวันละคำ, สุขุม

สุขุม

คำที่ลุ่มลึก

อ่านตรงตัวว่า สุ-ขุม

“สุขุม” บาลีอ่านว่า สุ-ขุ-มะ รากศัพท์มาจาก สุขฺ (ธาตุ = เหี่ยวแห้ง, ผอม) + อุม ปัจจัย

: สุขฺ + อุม = สุขุม แปลตามศัพท์ว่า “สิ่งที่ผอมบาง” หมายถึง ละเอียด, ประณีต, ผอม, เล็กน้อย, อ่อนนุ่ม, แยบยล (subtle, minute)

บาลี “สุขุม” สันสกฤตเป็น “สูกฺษฺม”

สํสกฤต-ไท-อังกฤษ อภิธาน บอกไว้ดังนี้ –

(สะกดตามต้นฉบับ)

“สูกฺษฺม : (คำวิเศษณ์) เล็ก, น้อย; ละเอียด; เปนปรมาณู; จตุร, มีศิลปศาสตร์หรือความเฉลียวฉลาด; small, little; fine, delicate, minute; atomic; subtle, ingenious; – (คำนาม) ปรมาณู; ปรมาตมา; การโกง; ใย; รูปอลังการศาสตร์; ศิลปะ; มัลลิชนิดหนึ่ง; กระวานอย่างเล็ก; an atom; the Supreme Soul; cheating; fine tread; a figure of rhetoric; craft; a kind of jasmine; small cardamoms.”

พจนานุกรมฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ.2554 บอกความหมายของ “สุขุม” ในภาษาไทยไว้ดังนี้ –

“สุขุม : (คำวิเศษณ์) ประณีต, ลึกซึ้ง, รอบคอบ, ไม่วู่วาม, เช่น เขาจะไม่ด่วนตัดสินใจ ก่อนที่จะพิจารณาอย่างสุขุมทั้งทางได้และทางเสีย เขามีปัญญาสุขุม, บางครั้งใช้เข้าคู่กับคำอื่น เช่น สุขุมคัมภีรภาพ สุขุมรอบคอบ สุขุมลึกซึ้ง. (ป.; ส. สูกฺษม).”

อภิปรายขยายความ :

ในภาษาบาลี คำที่มีความหมายตรงกันข้ามกับ “สุขุม” คือคำว่า “โอฬาริก” (โอ-ลา-ริ-กะ) ซึ่งแปลตามศัพท์ว่า “สิ่งที่ถึงที่สุด” หมายถึง เป็นไพร่, เลว, หยาบ, มากมาย (gross, coarse, material, ample)

เวลาเราไปร่วมพิธีสวดพระอภิธรรม ถ้าตั้งใจฟังก็จะได้ยินคำคู่นี้ คือที่พระท่านสวดว่า –

…………………………

ตตฺถ กตโม รูปกฺขนฺโธ ยงฺกิญฺจิ รูปํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ อชฺฌตฺตํ วา พหิทฺธา วา โอฬาริกํ วา สุขุมํ วา หีนํ วา ปณีตํ วา ยํ ทูเร สนฺติเก วา ตเทกชฺฌํ อภิสญฺญูหิตฺวา อภิสงฺขิปิตฺวา อยํ วุจฺจติ รูปกฺขนฺโธ.

ที่มา: วิภงฺคปกรณ์ อภิธรรมปิฎก พระไตรปิฎกเล่ม 35 ข้อ 2

…………………………

ในคำนิยามของพจนานุกรมฯ มีตัวอย่างที่น่าสนใจ 3 คำ คือ สุขุมคัมภีรภาพ สุขุมรอบคอบ สุขุมลึกซึ้ง น่าขบคิดว่าแต่ละคำมีความหมายเช่นไร

ผู้เขียนบาลีวันละคำคิดว่า ถ้าอธิบายด้วยคำตรงกันข้าม อาจช่วยให้เข้าใจชัดเจนขึ้น

– สุขุมคัมภีรภาพ ตรงกันข้ามคือ เอะอะ โวยวาย หรือโฉ่งฉ่าง

– สุขุมรอบคอบ ตรงกันข้ามคือ สะเพร่า เผอเรอ มักง่าย ชุ่ย

– สุขุมลึกซึ้ง ตรงกันข้ามคือ หยาบ ตื้นเขิน ไม่มีรสนิยม

…………..

ดูก่อนภราดา!

: หยุดเป็น

: เย็นทันที

#บาลีวันละคำ (3,003)