จัตุรัส (บาลีวันละคำ 3,829)
จัตุรัส
หญ้าปากคอกอีกคำหนึ่ง
พจนานุกรมฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ.2554 บอกไว้ว่า –
“จัตุรัส : (คำนาม) เรียกรูปสี่เหลี่ยมด้านเท่าที่มีมุมภายในเป็นมุมฉากว่า สี่เหลี่ยมจัตุรัส.”
พจนานุกรมฯ ไม่ได้บอกว่า “จัตุรัส” เป็นคำบาลีหรือสันสกฤต
อย่างไรก็ตาม พจนานุกรมฯ เก็บคำว่า “จัตุ” และ “จัตุร-” ไว้ บอกไว้ดังนี้ –
(1) จัตุ : (คำวิเศษณ์) สี่. (ป. จตุ; ส. จตุรฺ).
(2) จัตุร- : (คำวิเศษณ์) สี่. (ส. จตุร; ป. จตุ).
ถ้าถือตามนี้ “จัตุรัส” ก็มาจากคำสันสกฤต เพราะ “จัตุรัส” มี -ร- เหมือนสันสกฤต แต่บาลีเป็น “จตุ” ไม่มี “จตุร” เหมือนสันสกฤต
ขอแสดงรากศัพท์ของคำนี้ตามนัยแห่งคำบาลี คือมาจาก จตุ + อสฺส
(๑) “จตุ”
อ่านว่า จะ-ตุ เป็นศัพท์จำพวก “สังขยา” (คำสำหรับนับจำนวน) แปลว่า สี่ (จำนวนสี่)
(๒) “อสฺส”
อ่านว่า อัด-สะ รากศัพท์มาจาก
(1) น (ไม่, ไม่ใช่) + สี (ธาตุ = นอน) + อ (อะ) ปัจจัย, แปลง น เป็น อ, ลบสระหน้า คือ อี ที่ สี (สี > ส), ซ้อน สฺ ระหว่างบทหน้ากับธาตุ
: น + สฺ + สี = นสฺสี > นสฺส + อ = นสฺส > อสฺส แปลตามศัพท์ว่า “ส่วนที่ไม่นอน”
(2) อสฺ (ธาตุ = ชัดไป, แผ่ไป) + อ (อะ) ปัจจัย, ซ้อน สฺ ระหว่างธาตุกับปัจจัย
: อสฺ + สฺ + อ = อสฺส แปลตามศัพท์ว่า “สิ่งที่ยื่นออกไป”
“อสฺส” (ปุงลิงค์) หมายถึง มุม, ปลายแหลม (corner, point)
จตุ + อสฺส แปลง “จตุ” เป็น “จตุร” เมื่อเป็นส่วนหน้าของคำสมาส หรือจะว่าลง ร อาคมเมื่อมีศัพท์อื่นมาสมาสก็ได้
: จตุ > จตุร + อสฺส = จตุรสฺส
: จตุ + ร + อสฺส = จตุรสฺส
“จตุรสฺส” (จะ-ตุ-รัด-สะ) แปลว่า “สี่มุม” หมายถึง สี่เหลี่ยมจัตรัส
พจนานุกรมบาลี-อังกฤษ แปล “จตุรสฺส” ว่า four-cornered, quadrangular, regular (สี่มุม, สี่เหลี่ยม, สี่เหลี่ยมจัตุรัส)
ตามที่แสดงมานี้ “จตุรสฺส” เป็นคำบาลีเต็มตัว คำเทียบในบาลีที่พบบ่อยๆ ก็มี เช่น “จตุราสีติ” (จำนวน 84) “จตุรงฺคินี เสนา” (กองทัพประกอบด้วยกำลังพลสี่เหล่า) เป็นต้น
“จตุรสฺส” ใช้ในภาษาไทยเป็น “จัตุรัส” ดังที่ยกพจนานุกรมฯ มาแสดงไว้ข้างต้น
ข้อสังเกต: “จัตุรัส” สะกดอย่างนี้ตามพจนานุกรมฯ ไม่ใช่ “จตุรัส” อย่างที่มักจะเขียนกันเพลินไป
พจนานุกรมฯ ไม่ได้เก็บคำว่า “จตุรัส” ไว้ ทั้งๆ ที่ตามรูปศัพท์แล้ว สะกดเป็น “จตุรัส” ก็ไม่ได้ผิดอะไรเลย
…………..
ดูก่อนภราดา!
: ใช้เล่ห์เหลี่ยมกับฝ่ายอริ ดีงาม
: ใช้เล่ห์เหลี่ยมกับฝ่ายเดียวกัน เลวทราม
#บาลีวันละคำ (3,829)
06-12-65
…………………………….
……………………………