จัตุรัส (บาลีวันละคำ 3,829)

จัตุรัส

หญ้าปากคอกอีกคำหนึ่ง

อ่านว่า จัด-ตุ-หฺรัด

พจนานุกรมฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ.2554 บอกไว้ว่า –

“จัตุรัส : (คำนาม) เรียกรูปสี่เหลี่ยมด้านเท่าที่มีมุมภายในเป็นมุมฉากว่า สี่เหลี่ยมจัตุรัส.”

พจนานุกรมฯ ไม่ได้บอกว่า “จัตุรัส” เป็นคำบาลีหรือสันสกฤต

อย่างไรก็ตาม พจนานุกรมฯ เก็บคำว่า “จัตุ” และ “จัตุร-” ไว้ บอกไว้ดังนี้ –

(1) จัตุ : (คำวิเศษณ์) สี่. (ป. จตุ; ส. จตุรฺ).

(2) จัตุร- : (คำวิเศษณ์) สี่. (ส. จตุร; ป. จตุ).

ถ้าถือตามนี้ “จัตุรัส” ก็มาจากคำสันสกฤต เพราะ “จัตุรัส” มี -ร- เหมือนสันสกฤต แต่บาลีเป็น “จตุ” ไม่มี “จตุร” เหมือนสันสกฤต

ขอแสดงรากศัพท์ของคำนี้ตามนัยแห่งคำบาลี คือมาจาก จตุ + อสฺส

(๑) “จตุ”

อ่านว่า จะ-ตุ เป็นศัพท์จำพวก “สังขยา” (คำสำหรับนับจำนวน) แปลว่า สี่ (จำนวนสี่)

(๒) “อสฺส”

อ่านว่า อัด-สะ รากศัพท์มาจาก

(1) น (ไม่, ไม่ใช่) + สี (ธาตุ = นอน) + อ (อะ) ปัจจัย, แปลง น เป็น อ, ลบสระหน้า คือ อี ที่ สี (สี > ส), ซ้อน สฺ ระหว่างบทหน้ากับธาตุ

: น + สฺ + สี = นสฺสี > นสฺส + อ = นสฺส > อสฺส แปลตามศัพท์ว่า “ส่วนที่ไม่นอน”

(2) อสฺ (ธาตุ = ชัดไป, แผ่ไป) + อ (อะ) ปัจจัย, ซ้อน สฺ ระหว่างธาตุกับปัจจัย

: อสฺ + สฺ + อ = อสฺส แปลตามศัพท์ว่า “สิ่งที่ยื่นออกไป”

“อสฺส” (ปุงลิงค์) หมายถึง มุม, ปลายแหลม (corner, point)

จตุ + อสฺส แปลง “จตุ” เป็น “จตุร” เมื่อเป็นส่วนหน้าของคำสมาส หรือจะว่าลง ร อาคมเมื่อมีศัพท์อื่นมาสมาสก็ได้

: จตุ > จตุร + อสฺส = จตุรสฺส

: จตุ + ร + อสฺส = จตุรสฺส

“จตุรสฺส” (จะ-ตุ-รัด-สะ) แปลว่า “สี่มุม” หมายถึง สี่เหลี่ยมจัตรัส

พจนานุกรมบาลี-อังกฤษ แปล “จตุรสฺส” ว่า four-cornered, quadrangular, regular (สี่มุม, สี่เหลี่ยม, สี่เหลี่ยมจัตุรัส)

ตามที่แสดงมานี้ “จตุรสฺส” เป็นคำบาลีเต็มตัว คำเทียบในบาลีที่พบบ่อยๆ ก็มี เช่น “จตุราสีติ” (จำนวน 84) “จตุรงฺคินี เสนา” (กองทัพประกอบด้วยกำลังพลสี่เหล่า) เป็นต้น

“จตุรสฺส” ใช้ในภาษาไทยเป็น “จัตุรัส” ดังที่ยกพจนานุกรมฯ มาแสดงไว้ข้างต้น

ข้อสังเกต: “จัตุรัส” สะกดอย่างนี้ตามพจนานุกรมฯ ไม่ใช่ “จตุรัส” อย่างที่มักจะเขียนกันเพลินไป

พจนานุกรมฯ ไม่ได้เก็บคำว่า “จตุรัส” ไว้ ทั้งๆ ที่ตามรูปศัพท์แล้ว สะกดเป็น “จตุรัส” ก็ไม่ได้ผิดอะไรเลย

…………..

ดูก่อนภราดา!

: ใช้เล่ห์เหลี่ยมกับฝ่ายอริ ดีงาม

: ใช้เล่ห์เหลี่ยมกับฝ่ายเดียวกัน เลวทราม

#บาลีวันละคำ (3,829)

06-12-65 

…………………………….

ดูโพสต์ในเฟซบุ๊กของครูทองย้อย

……………………………