ขณิกาปีติ (บาลีวันละคำ 3,943)

ขณิกาปีติ

1 ในปีติ 5

อ่านว่า ขะ-นิ-กา-ปี-ติ

ประกอบด้วยคำว่า ขณิกา + ปีติ

(๑) “ขณิกา” 

รูปคำเดิมเป็น “ขณิก” อ่านว่า ขะ-นิ-กะ ประกอบขึ้นจาก ขณ + อิก ปัจจัย

(ก) “ขณ” อ่านว่า ขะ-นะ รากศัพท์มาจาก –

(1) ขณฺ (ธาตุ = เบียดเบียน) + อ (อะ) ปัจจัย

: ขณ+ อ = ขณ แปลตามศัพท์ว่า “เวลาที่เบียดเบียนชีวิตสัตว์”

(2) ขี (ธาตุ = สิ้นไป) + ยุ ปัจจัย, แปลง ยุ เป็น อน (อะ-นะ) แล้วแปลง น เป็น ณ, ลบ อี ที่ ขี ตามสูตร “ลบสระหน้า” (ขี + ยุ, ขี อยู่หน้า ยุ อยู่หลัง)

: ขี + ยุ > อน = ขีน > ขีณ > ขณ แปลตามศัพท์ว่า “เวลาเป็นที่สิ้นไปแห่งอายุของเหล่าสัตว์”

“ขณ” (ปุงลิงค์) หมายถึง ครู่หนึ่ง, เวลาชั่วครู่ (a short moment, wink of time)

บาลี “ขณ” สันสกฤตเป็น “กฺษณ”

สํสกฤต-ไท-อังกฤษ อภิธาน บอกไว้ว่า –

(สะกดตามต้นฉบับ)

“กฺษณ : (คำนาม) พิกัดเวลา (เท่ากับสามสิบกลาหรือสี่นาที); เวลาครู่หนึ่ง; งารสมโภชหรือฉลอง; เวลาว่างกิจ; โอกาศ; ความขึ้นแก่; ศูนย์กลาง, กลาง; a measure of time (equal to thirty Kalās or four minutes); a moment; a festival; vacation, leisure, opportunity; dependence or servitude; the centre, the middle;- (กริยาวิเศษณ์) สักครู่หนึ่ง; for a moment.”

ในภาษาไทย พจนานุกรมฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ.2554 บอกไว้ว่า –

“ขณะ : (คำนาม) ครู่, ครั้ง, คราว, เวลา, สมัย. (ป.; ส. กษณ).”

(ข) ขณ + อิก ปัจจัย 

: ขณ + อิก = ขณิก (ขะ-นิ-กะ) แปลตามศัพท์ว่า “ประกอบด้วยเวลาครู่หนึ่ง” หมายถึง ชั่วเวลาเล็กน้อย (momentary)

“ขณิก” ใช้เป็นคำขยาย (วิเสสนะ) ของ “ปีติ” ซึ่งเป็นอิตถีลิงค์ เปลี่ยนรูปเป็น “ขณิกา”

(๒) “ปีติ”

อ่านว่า ปี-ติ (ปี– สระ อี) รากศัพท์มาจาก ปี (ธาตุ = ยินดี, ชอบใจ) + ติ ปัจจัย 

: ปี + ติ = ปีติ (อิตถีลิงค์) แปลตามศัพท์ว่า “กิริยาที่ยินดี”

พจนานุกรมบาลี-อังกฤษ แปล “ปีติ” ว่า emotion of joy, delight, zest, exuberance (ความรู้สึกยินดี, ความอิ่มใจ, ความปราโมทย์, ความซาบซ่านหรือดื่มด่ำ)

บาลี “ปีติ” สันสกฤตเป็น “ปฺรีติ”

สํสกฤต-ไท-อังกฤษ อภิธาน บอกไว้ดังนี้ 

(สะกดตามต้นฉบับ)

“ปฺรีติ : (คำนาม) ‘ปรีติ,’ ความยินดี, ความประโมท, ความสุข; ความรัก, ความเสนหา, ความนับถือ, วธูของกามเทพ; นักษัตรโยคที่สองในจำนวนยี่สิบเจ็ด; joy, pleasure, happiness; love, affection, regard; the wife of Kâmadeva or Cupid; the second of the twenty-seven astronomical yogas.

ในภาษาไทย พจนานุกรมฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ.2554 บอกไว้ว่า – 

“ปีติ : (คำนาม) ความปลาบปลื้มใจ, ความอิ่มใจ. (ป.; ส. ปฺรีติ).”

ขณิกา + ปีติ = ขณิกาปีติ (ขะ-นิ–กา-ปี-ติ) แปลว่า “ปีติชั่วขณะ” 

“ขณิกาปีติ” เขียนแบบเดียวกันทั้งบาลีทั้งไทย

“ขณิกาปีติ” ยังไม่ได้เก็บไว้ในพจนานุกรมฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ.2554 

ขยายความ :

ลักษณะของ “ปีติ” ทั้ง 5 พจนานุกรมพุทธศาสน์ ฉบับประมวลศัพท์ ของท่าน ป.อ. ปยุตฺโต ขยายความไว้ดังนี้ –

…………..

ปีติ : ความอิ่มใจ, ความดื่มด่ำในใจ มี ๕ คือ 

๑. ขุททกาปีติ ปีติเล็กน้อยพอขนชันน้ำตาไหล 

๒. ขณิกาปีติ ปีติชั่วขณะรู้สึกแปลบๆ ดุจฟ้าแลบ 

๓. โอกกันติกาปีติ ปีติเป็นระลอกรู้สึกซู่ลงมาๆ ดุจคลื่นซัดฝั่ง 

๔. อุพเพคาปีติ ปีติโลดลอย ให้ใจฟู ตัวเบาหรืออุทานออกมา 

๕. ผรณาปีติ ปีติซาบซ่าน เอิบอาบไปทั่วสรรพางค์ เป็นของประกอบกับสมาธิ (ข้อ ๔ ในโพชฌงค์ ๗)

…………..

พจนานุกรมพุทธศาสตร์ ฉบับประมวลธรรม ของท่าน ป.อ.ปยุตฺโต ข้อ [226] ประมวลความไว้ทั้งภาษาไทยและภาษาอังกฤษ ดังนี้ –

ปีติ 5 (ความอิ่มใจ, ความดื่มด่ำ — joy; interest; zest; rapture)

       1. ขุททกาปีติ (ปีติเล็กน้อย พอขนชูชันน้ำตาไหล — minor rapture; lesser thrill)

       2. ขณิกาปีติ (ปีติชั่วขณะ ทำให้รู้สึกแปลบๆ เป็นขณะๆ ดุจฟ้าแลบ — momentary or instantaneous joy)

       3. โอกกันติกาปีติ (ปีติเป็นระลอกหรือปีติเป็นพักๆ ให้รู้สึกซู่ลงมาๆ ในกาย ดุจคลื่นซัดต้องฝั่ง — showering joy; flood of joy)

       4. อุพเพคาปีติ หรือ อุพเพงคาปีติ (ปีติโลดลอย เป็นอย่างแรงให้รู้สึกใจฟูแสดงอาการหรือทำการบางอย่างโดยมิได้ตั้งใจ เช่น เปล่งอุทาน เป็นต้น หรือให้รู้สึกตัวเบา ลอยขึ้นไปในอากาศ — uplifting joy)

       5. ผรณาปีติ (ปีติซาบซ่าน ให้รู้สึกเย็นซ่านแผ่เอิบอาบไปทั่วสรรพางค์ ปีติที่ประกอบกับสมาธิ ท่านมุ่งเอาข้อนี้ — suffusing joy; pervading rapture)

…………..

โปรดเปรียบเทียบกับความเข้าใจของฝรั่งที่ศึกษาบาลีแล้วขยายความไว้ดังนี้ –

1 khuddikā pīti : slight sense of interest (ความรู้สึกตื่นเต้นนิดๆ)

2 khaṇikā pīti : momentary joy (ความดีใจชั่วครู่)

3 okkantikā pīti : oscillating interest, flood of joy (ความตื่นเต้นที่แกว่งไปมา หรือขึ้นๆ ลงๆ หรือความดีใจที่ประดังขึ้นมา)

4 ubbegā pīti : ecstasy, thrilling emotion (ความซาบซ่านหรือความปลาบปลื้มอย่างสุดขีด)

5 pharaṇā pīti : interest amounting to rapture, suffusing joy (ความตื่นเต้นถึงขีดลืมตัวหรือหมดสติ)

…………..

เฉพาะ “ขณิกาปีติ” คัมภีร์อรรถกถาขยายความไว้ว่า –

…………..

ขณิกาปีติ  ขเณ  ขเณ  วิชฺชุปฺปาทสทิสา  โหติ  ฯ

แปลตามศัพท์ว่า 

“ขณิกาปีติย่อมเป็นเช่นกับความเกิดขึ้นแห่งสายฟ้าในขณะ ๆ”

แปลตามความว่า

“ปีติชั่วขณะทำให้รู้สึกแปลบๆ เป็นขณะๆ ดุจฟ้าแลบ”

ที่มา :

– สัทฺธัมมปัชโชติกา (อรรถกถามหานิทเทส) หน้า 180

– สัทธัมมปกาสินี (อรรถกถาปฏิสัมภิทามรรค) ภาค 1 หน้า 305

– อัฏฐสาลินี (อรรถกถาธัมมสังคณี) หน้า 253

…………..

ดูก่อนภราดา!

: ชั่วขณะฟ้าแลบอย่าคิดว่าไม่สำคัญ

: นรกหรือสวรรค์-แค่นั้นก็ไปได้ทันที

#บาลีวันละคำ (3,943)

30-3-66 

…………………………….

ดูโพสต์ในเฟซบุ๊กของครูทองย้อย

…………………………….