โศกาดูร (บาลีวันละคำ 4,144)
โศกาดูร
อ่านว่า โส-กา-ดูน
ประกอบด้วยคำว่า โศก + อาดูร
(๑) “โศก”
บาลีเป็น “โสก” อ่านว่า โส-กะ รากศัพท์มาจาก สุจฺ (ธาตุ = โศกเศร้า) + ณ ปัจจัย, ลบ ณ, แปลง อุ ที่ สุ-(จฺ) เป็น โอ (สุจฺ > โสจ), แปลง จ เป็น ก
: สุจฺ + ณ = สุจณ > สุจ > โสจ > โสก (ปุงลิงค์) แปลตามศัพท์ว่า “ความโศกเศร้า” หมายถึง ความเศร้า, ความโศก, ความทุกข์ใจ (grief, sorrow, mourning)
“โสก” ในบาลี เป็น “โศก” ในสันสกฤต
สํสกฤต-ไท-อังกฤษ อภิธาน บอกไว้ว่า –
“โศก : (คำนาม) ทุกข์, ความเศร้าใจ; sorrow, grief.”
ในภาษาไทยใช้เป็น “โศก” ตามสันสกฤต พจนานุกรมฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ.2554 บอกไว้ว่า –
“โศก ๑, โศก– : (คำนาม) ความทุกข์, ความเศร้า, ความเดือดร้อนใจ, เช่น อันทุกข์โศกโรคภัยในมนุษย์ มิรู้สุดสิ้นลงที่ตรงไหน. (อภัย). (คำกริยา) ร้องไห้ เช่น เขากำลังทุกข์กำลังโศก อย่าไปรบกวนเขา. (คำวิเศษณ์) เศร้า เช่น บทโศก ตาโศก; แห้ง เช่น ใบไม้โศกเพราะความแห้งแล้ง. (ส.; ป. โสก).”
(๒) “อาดูร”
บาลีเป็น “อาตุร” อ่านว่า อา-ตุ-ระ รากศัพท์มาจาก –
(1) อต (ธาตุ = ไปติดต่อกัน) + อุร ปัจจัย, ทีฆะต้นธาตุ คือ อะ ที่ อ-(ตฺ) เป็น อา (อตฺ > อาต)
: อตฺ + อุร = อตุร > อาตุร แปลตามศัพท์ว่า “ผู้ไปติดต่อกัน” (คือไปหาหมอเป็นประจำ)
(2) อา (คำอุปสรรค = ทั่ว, ยื่ง) + ตุรฺ (ธาตุ = ไป) + อ (อะ) ปัจจัย
: อา + ตุรฺ = อาตุรฺ + อ = อาตุร แปลตามศัพท์ว่า “ผู้ไปโดยเร็ว” (คือไปหาหมอ)
“อาตุร” (ปุงลิงค์) หมายถึง เจ็บ, ป่วย, มีโรคภัย, น่าสังเวช, อาดูร (ill, sick, diseased, miserable, affected)
บาลี “อาตุร” สันสกฤตก็เป็น “อาตุร”
สํสกฤต-ไท-อังกฤษ อภิธาน บอกไว้ว่า –
“อาตุร : (คำวิเศษณ์) มีโรค; diseased.”
ในภาษาไทยใช้เป็น “อาดุระ” และ “อาดูร” พจนานุกรมฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ.2554 บอกไว้ว่า –
“อาดุระ, อาดูร : (คำวิเศษณ์) เดือดร้อน, ทนทุกขเวทนาทั้งกายและใจ, ในบทกลอนตัดใช้ว่า ดุร ก็มี. (ป., ส. อาตุร).”
โสก + อาตุร = โสกาตุร (โส-กา-ตุ-ระ) แปลว่า (1) “เศร้าโศกและเจ็บป่วย” (2) “เจ็บป่วยด้วยความเศร้าโศก”
“โสกาตุร” ในภาษาไทยใช้เป็น “โศกาดูร” พจนานุกรมฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ.2554 บอกไว้ว่า –
“โศกาดูร : (คำกริยา) เดือดร้อนด้วยความโศก, ร้องไห้สะอึกสะอื้น. (ส. โศก + อาตุร).”
ขยายความ :
“อาตุร” ถ้ามี น (ไม่, ไม่ใช่) + : น + อาตุร แปลง น เป็น อน (อะ-นะ) = อนาตุร (อะ-นา-ตุ-ระ) มีความหมายว่า มีสุขภาพดี, สบาย, ในสภาพที่ดี (healthy, well, in good condition)
คำบาลี “โสกาตุร” นักเรียนบาลีนิยมแปลโดยพยัญชนะว่า “ผู้กระสับกระส่ายด้วยความเศร้าโศก” คือ “อาตุร” แปลว่า “ผู้กระสับกระส่าย”
โสกาตุร > โศกาดูร ในภาษาไทยมักใช้เป็นภาษาเขียน ไม่ใช่ภาษาพูดทั่วไป
…………..
ดูก่อนภราดา!
ถ้าจะดูโศกาดูรในหมู่สงฆ์ ก็ในการร้องขับทำเพลง;
ถ้าจะดูความบ้าในหมู่สงฆ์ ก็ในการเต้นรำ;
ถ้าจะดูความเป็นเด็กในหมู่สงฆ์ ก็ในอาการยิงฟันหัวเราะ.
ที่มา: กามนิต บทที่สอง: พบ
#บาลีวันละคำ (4,144)
17-10-66
…………………………….
…………………………….