มุรธาวสิตสวัสดิ์ (บาลีวันละคำ 4,573)

มุรธาวสิตสวัสดิ์

ชื่อเรือรบสมัยรัชกาลที่ 5

อ่านว่า มุ-ระ-ทา-วะ-สิด-สะ-หฺวัด

ประกอบด้วยคำว่า มุรธา + อวสิต + สวัสดิ์ 

(๑) “มุรธา” 

บาลีเป็น “มุทฺธา” (ปกติเป็น “มุทฺธ”) อ่านว่า มุด-ทา (มุด-ทะ) รากศัพท์มาจาก มุทฺ (ธาตุ = ยินดี) + ธ ปัจจัย 

: มุทฺ + ธ = มุทฺธ 

“มุทฺธ” แจกด้วยวิภัตตินามที่หนึ่ง (ปฐมาวิภัตติ) เอกวจนะ ปุงลิงค์ เปลี่ยนรูปเป็น “มุทฺธา” ซึ่งนับว่าเป็นการแจกรูปแบบพิเศษ เนื่องจากศัพท์เป็น อ-การันต์ ถ้าเป็นปฐมาวิภัตติ เอกวจนะ ปุงลิงค์ ตามปกติ จะต้องเป็น “มุทฺโธ”

“มุทฺธ > มุทฺธา” แปลตามศัพท์ว่า “อวัยวะเป็นที่ยินดีแห่งเหาเป็นต้น” หมายถึง ศีรษะ; ยอด, จุดสูงสุด (the head; top, summit) 

ในภาษาไทย พจนานุกรมฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ.2554 บอกไว้ว่า – 

“มุทธา : (คำนาม) หัว, ยอด, ที่สุด. (ป. มุทฺธา; ส. มูรฺธา).”

(๒) “อวสิต” 

ถูกประพรม, ทา, อภิเษก besprinkled, anointed, consecrated

บาลีเป็น “อวสิตฺต” อ่านว่า อะ-วะ-สิด-ตะ รากศัพท์มาจาก อว (คำอุปสรรค = ลง) + สิจฺ (ธาตุ = รด, ราด) + ต ปัจจัย, แปลงที่สุดธาตุกับ ต เป็น ตฺต 

: อว + สิจ = อวสิจฺ + ต = อวสิจฺต > อวสิตฺต แปลตามศัพท์ว่า “อัน-รดแล้ว” หมายถึง สิ่งที่ถูกรดน้ำหรือประพรมน้ำ หรืออาบน้ำแล้ว

พจนานุกรมบาลี-อังกฤษ แปล “อวสิตฺต” ว่า ถูกประพรม, ทา, อภิเษก (besprinkled, anointed, consecrated)

(๓) “สวัสดิ์” 

บาลีเป็น “สุวตฺถิ” อ่านว่า สุ-วัด-ถิ รากศัพท์มาจาก สุ (คำอุปสรรค = ดี, งาม, ง่าย) + อตฺถิ ( = มี, เป็น)

(1) “อตฺถิ” เป็นคำกริยา รากศัพท์มาจาก อสฺ (ธาตุ = มี, เป็น) ลบที่สุดธาตุ + ติ (วิภัตติอาขยาต ปฐมบุรุษ เอกพจน์) แปลง ติ เป็น ตฺถิ

: อสฺ > อ + ติ > ตฺถิ : อ + ตฺถิ = อตฺถิ แปลว่า ย่อมมี, ย่อมเป็น 

(2) สุ + อตฺถิ :

สุ แผลงเป็น สุว + อตฺถิ หรือ สุ + ว (คำประเภท “อาคม”) + อตฺถิ : สุ + ว + อตฺถิ = สุวตฺถิ (สุ-วัด-ถิ) 

(ลองออกเสียง สุ–อัตถิ เร็วๆ จะได้เสียง สุ-วัด-ถิ หรือ สฺวัด-ถิ)

“สุวตฺถิ” สันสกฤตเป็น “สฺวสฺติ” เราเขียนอิงสันสกฤต จึงเป็น “สวัสดิ” 

สุ–อตฺถิ = สุวตฺถิ > สฺวสฺติ > สวัสดิ แปลตามศัพท์ว่า “มีดี” หรือ “เป็นดี” หมายถึง ความสวัสดี, ความรุ่งเรือง, ความปลอดภัย; การอยู่ดี, การได้รับพร (well-being, prosperity, safety; well-being, blessing)

หมายเหตุ :

สุ + อตฺถิ ในบาลี ได้รูปเป็นอีกศัพท์หนึ่ง คือ “โสตฺถิ” กระบวนการทางไวยากรณ์คือ แผลง อุ ที่ สุ เป็น โอ 

: สุ > โส + อตฺถิ = โสตฺถิ มีความหมายอย่างเดียวกับ สุวตฺถิ

“สุวตฺถิ” สันสกฤตเป็น “สฺวสฺติ” เราเขียนอิงสันสกฤต จึงเป็น “สวัสดิ-” (มีคำอื่นมาสมาสข้างท้าย) “สวัสดิ์” “สวัสดี”

ในภาษาไทย พจนานุกรมฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ.2554 บอกไว้ว่า –

“สวัสดิ-, สวัสดิ์ ๑, สวัสดี ๑ : (คำนาม) ความดี, ความงาม, ความเจริญรุ่งเรือง; ความปลอดภัย เช่น ขอให้เดินทางโดยสวัสดิภาพ ขอให้มีความสุขสวัสดิ์พิพัฒนมงคล ขอให้มีความสุขสวัสดี ขอให้สวัสดีมีชัย. (ส. สฺวสฺติ; ป. โสตฺถิ).”

การประสมคำ :

๑ มุทฺธ + อวสิตฺต = มุทฺธาวสิตฺต (มุด-ทา-วะ-สิด-ตะ) แปลตามศัพท์ว่า “ผู้มีศีรษะอันรดน้ำแล้ว” 

พจนานุกรมบาลี-อังกฤษ แปล “มุทฺธาวสิตฺต” ว่า “head-anointed”, a properly anointed or crowned king (“ศีรษะที่เจิมแล้ว”, พระเจ้าแผ่นดินที่ได้อภิเษกหรือสวมมงกุฎแล้ว)

“มุทฺธาวสิตฺต” ในภาษาไทยใช้เป็น “มุรธาวสิต” (มุ-ระ-ทา-วะ-สิด) มีความหมายอย่างเดียวกับ “มุรธาภิเษก”

พจนานุกรมฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ.2554 ไม่ได้เก็บคำว่า “มุรธาวสิต” ไว้ แต่มีคำว่า “มุรธาภิเษก” บอกไว้ว่า – 

“มุรธาภิเษก : (คำนาม) การอภิเษกด้วยการรดน้ำ; น้ำพระพุทธมนต์และเทพมนตร์สำหรับถวายพระมหากษัตริย์เพื่อสรงในพระราชพิธีบรมราชาภิเษกหรือพระราชพีอื่น ๆ, มูรธาภิเษก ก็ว่า. (ส.; ป. มุทฺธาภิเสก).”

๒ มุรธาวสิต + สวัสดิ์ = มุรธาวสิตสวัสดิ์ (มุ-ระ-ทา-วะ-สิด-สะ-หฺวัด)แปลตามศัพท์ว่า “ความสวัสดีในการมุรธาภิเษก” หมายความว่า ความสุขสวัสดีในโอกาสที่มีพระราชพิธีบรมราชาภิเษก

ขยายความ :

คำว่า “มุรธาวสิตสวัสดิ์” เป็นชื่อเรือรบลำหนึ่งในสมัยรัชกาลที่ 5

เอกสารฉบับหนึ่งอธิบายไว้ดังนี้ –

…………..

เรือมุรธาวสิตสวัสดิ์ เป็นเรือรบไม้ จักรท้าย สมเด็จเจ้าพระยาฯ ให้ต้อขึ้นในกรุงเทพฯ สำเร็จเมื่อปี พ.ศ. ๒๔๑๖ อันเป็นปีที่ประกอบพระราชพิธีบรมราชาภิเษกครั้งที่ ๒ จึงพระราชทานนามว่า “มุรธาวสิตสวัสดิ์” เรียกชื่อภาษาอังกฤษว่า Coronation เป็นเรือรบลำแรกซึ่งต่อในรัชกาลที่ ๕ พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวได้ประทับเป็นเรือพระที่นั่ง ออกจากกรุงเทพฯ ไปจนปากน้ำแม่กลอง เมื่อคราวเสด็จประพาสแม่น้ำน้อย เมืองกาญจนบุรีครั้งแรก

ที่มา: เอกสารไม่ทราบชื่อ สันนิษฐานว่าเป็นงานวิจัยหรือวิทยานิพนธ์ เป็นข้อความใน “บทที่ ๒ การเสด็จประพาสหัวเมืองชายทะเลภาคตะวันออก และเรือกลไฟพระที่นั่งในรัชกาลที่ ๔-๕” หน้า 11

…………..

แถม :

ผู้เขียนบาลีวันละคำหารูปเรือ “มุรธาวสิตสวัสดิ์” ไม่ได้ ท่านผู้ใดมีรูปเรือลำนี้ ถ้าจะกรุณานำมาร่วมบูรณาการ ก็จะเป็นพระคุณอย่างยิ่ง

อนึ่ง ชื่อเรือลำนี้บางทีอาจจะมีผู้สะกดเป็น “มูรธาวสิตสวัสดิ์” (มุ– เป็น มู-) 

ในภาษาไทย พจนานุกรมฯ เก็บไว้ทั้ง “มุทธา” “มุรธา” และ “มูรธา” จึงอาจเป็นไปได้ว่า ต้นฉบับแห่งใดแห่งหนึ่งสะกดชื่อเรือลำนี้เป็น “มูรธาวสิตสวัสดิ์”

…………..

ดูก่อนภราดา!

: คำคำเดียวเจียวยังกลายเป็นหลายคำ

: สอนให้จำ-คนยังกลายเป็นหลายใจ

#บาลีวันละคำ (4,573)

19-12-67 

…………………………….

ดูโพสต์ในเฟซบุ๊กของครูทองย้อย

…………………………….