มโนเชาว์ (บาลีวันละคำ 4,613)
มโนเชาว์
ฝากไว้ในวงวรรณอีกคำหนึ่ง
อ่านว่า มะ-โน-เชา
ประกอบด้วยคำว่า มโน + เชาว์
(๑) “มโน”
อ่านว่า มะ-โน รูปคำเดิมเป็น “มน” อ่านว่า มะ-นะ รากศัพท์มาจาก –
(1) มนฺ (ธาตุ = รู้) + อ (อะ) ปัจจัย
: มน + อ = มน แปลตามศัพท์ว่า “ตัวรู้”
(2) มา (ธาตุ =นับ, กะ, ประมาณ) + ยุ ปัจจัย, แปลง ยุ เป็น อน (อะ-นะ), ลบสระที่สุดธาตุ (มา > ม)
: มา > ม + ยุ > อน : ม + อน = มน แปลตามศัพท์ว่า “สิ่งที่กำหนดนับอารมณ์”
“มน” (ปุงลิงค์; นปุงสกลิงค์) หมายถึง ใจ, ความคิด (mind, thought)
“มน” เป็นศัพท์พิเศษที่เรียกว่า “มโนคณศัพท์” (มะ-โน-คะ-นะ-สับ) แปลว่า “ศัพท์ในกลุ่มของ มน”
“มโนคณศัพท์” มีกฎว่า เมื่อเป็นส่วนหน้าของคำสมาส ให้แปลง อะ ที่สุดศัพท์เป็น โอ เช่น มน + รม แทนที่จะเป็น “มนรม” ท่านให้แปลง อะ ที่ (ม)-น เป็น โอ (มน > มโน) จึงเป็น “มโนรม”
ในที่นี้ มน + ชว แทนที่จะเป็น “มนชว” ก็เป็น “มโนชว”
(๒) “เชาว์”
บาลีเป็น “ชว” อ่านว่า ชะ-วะ รากศัพท์มาจาก ชุ (ธาตุ = ไปเร็ว) + ณ ปัจจัย, ลบ ณ, แผลง อุ ที่ ชุ เป็น โอ แล้วแปลง โอ เป็น อว (ชุ > โช > ชว)
: ชุ + ณ = ชุณ > ชุ > โช > ชว แปลตามศัพท์ว่า “ภาวะเป็นเครื่องไปได้เร็ว”
“ชว” ในบาลีใช้ในความหมายดังนี้ –
(1) เป็นคำนาม (ปุงลิงค์) หมายถึง ความเร็ว (speed)
(2) เป็นคุณศัพท์ หมายถึง รวดเร็ว, รีบเร่ง (swift, quick)
…………..
เพื่อให้เข้าใจกว้างขึ้น ขอแถม “ชวน” อีกคำหนึ่ง
“ชวน” บาลีอ่านว่า ชะ-วะ-นะ รากศัพท์มาจาก ชวฺ (ธาตุ = ไปเร็ว) + ยุ ปัจจัย, แปลง ยุ เป็น อน (อะ-นะ)
: ชวฺ + ยุ > อน = ชวน (คุณศัพท์) แปลตามศัพท์ว่า “(คนหรือม้า) ที่ยิ่งกว่า (คนหรือม้า) ทั้งปวงทางความเร็ว”
“ชวน” ในบาลี ถ้าใช้เป็นคำนาม (นปุงสกลิงค์) หมายถึง ความกระตือรือร้น, ความพร้อม; การกระตุ้น, การกระเพื่อม (alacrity, readiness; impulse, shock) ถ้าสมาสกับคำอื่น ใช้ในฐานะเป็นคุณศัพท์ หมายถึง -มีคุณสมบัติเช่นนั้น เช่น “ชวนปญฺญ” (ชะ-วะ-นะ-ปัน-ยะ) = มีปัญญาเฉียบแหลม, มีความเข้าใจรวดเร็ว (of alert intellection, of swift understanding)
ขยายความแทรก :
“ชว” และ “ชวน” เมื่อเอามาใช้ในภาษาไทย ความหมายถูกปรับปรุงให้เป็นไปตามความประสงค์ของเรา
พจนานุกรมฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ.2554 บอกไว้ว่า –
(1) ชว– [ชะวะ-] : (คำแบบ คือคำที่ใช้เฉพาะในหนังสือ ไม่ใช่คำพูดทั่วไป) (คำวิเศษณ์) เร็ว, (มักใช้เป็นส่วนหน้าสมาส) เช่น ชวการ ชวกิจ ชวเลข, แผลงเป็น เชาว์ ก็มี.
(2) ชวน– [ชะวะนะ-] : (คำแบบ) (คำนาม) ความเร็ว, ความไว, ความเร็วของปัญญาหรือความคิด, แผลงเป็น เชาวน์ ก็มี. (ป., ส.).
“ชว” แผลงเป็น “เชาว์” อ่านว่า เชา ส่วน “ชวน” แผลงเป็น “เชาวน์” (มี –น การันต์) อ่านว่า เชา เหมือนกัน
พจนานุกรมฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ.2554 บอกไว้ว่า –
(1) เชาว์ : (คำวิเศษณ์) เร็ว. (แผลงมาจาก ป., ส. ชว).
(2) เชาวน์ : (คำนาม) ปัญญาหรือความคิดฉับไว, ปฏิภาณ, ไหวพริบ. (แผลงมาจาก ป., ส. ชวน).
โปรดสังเกตว่า ในภาษาไทย –
ถ้าเขียนเป็น “เชาว์” เป็นคำวิเศษณ์ หมายถึง เร็ว (speed)
ถ้าเขียนเป็น “เชาวน์” (มี –น การันต์) เป็นคำนาม หมายถึง ความคิดฉับไว, ปฏิภาณ (alert intellection, swift understanding)
ในที่นี้ บาลีเป็น “ชว” ใช้ในภาษาไทยเป็น “เชาว์”
…………..
มน + ชว = มนชว > มโนชว (มะ-โน-ชะ-วะ) แปลว่า “เร็วได้ดังใจ” หรือ “เร็วดังใจนึก”
“มโนชว” ใช้ในภาษาไทยเป็น “มโนเชาว์” อ่านว่า มะ-โน-เชา
ขยายความ :
คำว่า “มโนเชาว์” ยังไม่ได้เก็บไว้ในพจนานุกรมฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ.2554 เป็นคำที่ผู้เขียนบาลีวันละคำคิดขึ้นมาเมื่อได้อ่านพุทธภาษิตในพระไตรปิฎกที่มีคำว่า “มโนชโว”
พุทธภาษิตในพระไตรปิฎกดังกล่าวมีข้อความดังนี้ –
…………..
สจฺจญฺจ ธมฺโม จ ทโม จ จาโค
คุณา มเมเต ปกตา ปุราณา
เตเหว ธมฺเมหิ สุเสวิเตหิ
มโนชโว เยนกามํ คโตสฺมิ ฯ
(สัจจัญจะ ธัมโม จะ ทะโม จะ จาโค
คุณา มะเมเต ปะกะตา ปุราณา
เตเหวะ ธัมเมหิ สุเสวิเตหิ
มะโนชะโว เยนะกามัง คะโตส๎มิ)
คุณธรรม 4 ประการนี้
คือ สัจจะ 1 ธรรมะ 1 ทมะ 1 จาคะ 1
ข้าพเจ้าได้บำเพ็ญมาแต่ปางก่อน
ข้าพเจ้าจึงไปไหน ๆ ได้รวดเร็วดังใจตามปรารถนา
ที่มา: มหานารทชาดก มหานิบาต พระไตรปิฎกเล่ม 28 ข้อ 870
…………..
ขอฝากคำว่า “มโนเชาว์” ไว้ในวงวรรณอีกคำหนึ่ง และมอบเป็นบรรณาการแด่นักตั้งชื่อทั้งหลาย ตลอดจนท่านผู้ประสงค์จะตั้งชื่อบุตรหลาน โปรดพิจารณานำไปใช้ตามปรารถนาเถิด
และเพื่อให้ชื่อ “มโนเชาว์” เป็นสิริมงคลยิ่งขึ้น ขอเสนออุปเท่ห์ให้เจ้าของชื่อนี้จงหมั่นประพฤติคุณธรรม 4 ประการ เป็นหลักธรรมประจำชีวิต กล่าวคือ –
(1) สัจจะ = มีความจริงใจ โดยเฉพาะอย่างยิ่ง-วจีสัจจะ
(2) ธรรมะ = ประพฤติสุจริตถ้วนไตรทวาร
(3) ทมะ = ควบคุมอารมณ์ รู้จักระงับยับยั้งชั่งใจ
(4) จาคะ = ลดเลิกละความตระหนี่ ตลอดจนรู้จักปล่อยวางตามควรแก่กรณี
…………..
ดูก่อนภราดา!
: ชื่อดี เป็นสิริมงคลแก่ชีวิตไปแล้วครึ่งหนึ่ง
: แต่ถ้าประพฤติชั่ว เป็นอัปมงคลหมดทั้งชีวิต
#บาลีวันละคำ (4,613)
28-1-68
…………………………….
…………………………….
