โยชนา (บาลีวันละคำ 4,620)
โยชนา
คำที่ไม่มีใครรู้จัก
แต่พจนานุกรมช่างน่ารักที่อุตส่าห์เก็บคำนี้ไว้
อ่านว่า โย-ชะ-นา
“โยชนา” รากศัพท์มาจาก ยุชฺ (ธาตุ = ประกอบ) + ยุ ปัจจัย, แปลง ยุ เป็น อน (อะ-นะ), แผลง อุ ที่ ยุ-(ชฺ) เป็น โอ (ยุชฺ > โยช) + อา ปัจจัยเครื่องหมายอิตถีลิงค์
: ยุชฺ + ยุ > อน = ยุชน > โยชน + อา = โยชนา แปลตามศัพท์ว่า “วาจาอันท่านประกอบไว้”
พจนานุกรมบาลี-อังกฤษ บอกความหมายของ “โยชนา” ว่า [grammatical] construction; exegesis, interpretation; meaning (การสร้างรูป [ตามไวยากรณ์]; การอธิบายความหมาย, การแปลความ; ความหมาย)
ในภาษาไทย พจนานุกรมฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ.2554 เก็บคำว่า “โยชนา” ไว้ด้วย บอกไว้ดังนี้ –
“โยชนา : (คำนาม) ชื่อคัมภีร์บาลีประเภทหนึ่ง ซึ่งบอกสัมพันธ์ศัพท์บาลีว่า ศัพท์ไหนเข้ากับศัพท์ไหนในต้นฉบับนั้น ๆ เช่น โยชนาฎีกาสังคหะ. (ป.).”
ขยายความ :
“โยชนา” ตามที่แสดงมานี้ คำเต็มท่านใช้ว่า “อตฺถโยชนา” (อัด-ถะ-โย-ชะ-นา) เขียนแบบไทยเป็น “อัตถโยชนา” แปลว่า “การประกอบความ”
จะเข้าใจความหมายและหน้าที่ของคัมภีร์ประเภท “โยชนา” หรือ “อัตถโยชนา” ได้ชัดขึ้น ต้องถอยไปตั้งหลักที่ตัวคัมภีร์บาลีที่เป็นหลัก คัมภีร์ลำดับแรกคือ พระไตรปิฎก
คัมภีร์ที่อธิบายพระไตรปิฎก เรียกว่า “อรรถกถา” ถ้าว่าตามหน้าที่ คัมภีร์อรรถกถาก็ทำหน้าที่เหมือนคัมภีร์ “โยชนา” หรือ “อัตถโยชนา” นั่นเอง แต่ท่านไม่เรียกว่า “โยชนา” หรือ “อัตถโยชนา” เพราะมีคำเรียกว่า “อรรถกถา” อยู่แล้ว
คัมภีร์ที่อธิบายอรรถกถา เรียกว่า “ฎีกา” คัมภีร์ที่อธิบายฎีกา เรียกว่า “อนุฎีกา” ถ้าว่าตามหน้าที่ คัมภีร์ฎีกาและอนุฎีกาก็ทำหน้าที่เหมือนคัมภีร์ “โยชนา” หรือ “อัตถโยชนา” เช่นกัน แต่ท่านไม่ก็เรียกว่า “โยชนา” หรือ “อัตถโยชนา” เพราะมีคำเรียกว่า “ฎีกา” และ “อนุฎีกา” อยู่แล้ว
คัมภีร์อรรถกถา ฎีกา อนุฎีกา มีเป้าหมายอยู่ที่อธิบายขยาย “ความ” ในเรื่องนั้น ๆ
คัมภีร์อรรถกถาอธิบายขยายความในพระไตรปิฎก
คัมภีร์ฎีกาอธิบายขยายความในอรรถกถา
คัมภีร์อนุฎีกาอธิบายขยายความในฎีกา
ต่อมาก็เกิดคัมภีร์อีกประเภทหนึ่ง ไม่ได้มุ่งจะอธิบายขยาย “ความ” ในคัมภีร์อรรถกถา ฎีกา อนุฎีกา หากแต่มุ่งจะอธิบายขยาย “คำ” ที่เห็นว่าน่าจะมีปัญหาหรือน่ารู้ บอกวิธีแยกศัพท์ บอกว่าคำนั้น ๆ ประกอบด้วยวิภัตติปัจจัยอะไร คำไหนทำหน้าที่อะไรในประโยค คำไหนเกี่ยวข้องสัมพันธ์กับคำไหน รวมความว่า เป็นคัมภีร์ที่บอกหรืออธิบายวิธีแปลถ้อยคำในคัมภีร์อรรถกถา ฎีกา อนุฎีกาเป็นต้น
คัมภีร์ดังว่านี้แหละ เรียกว่าคัมภีร์ “โยชนา” หรือ “อัตถโยชนา”
สรุปหน้าที่ให้เห็นภาพชัด ๆ –
หลักธรรมคำสอนของพระพุทธเจ้าบันทึกไว้ในพระไตรปิฎก ท่านว่าเป็นหลักธรรมคำสอนที่สมบูรณ์บริบูรณ์ด้วยอรรถะคือความหมาย และพยัญชนะคือถ้อยคำ ดังคำบาลีว่า “สาตฺถํ สพฺยญฺชนํ”
“สาตฺถํ” = พร้อมด้วยอรรถะ
“สพฺยญฺชนํ” = พร้อมด้วยพยัญชนะ
คัมภีร์อรรถกถา ฎีกา อนุฎีกา ทำหน้าที่อธิบายขยาย “อรรถะ”
คัมภีร์โยชนาหรืออัตถโยชนา ทำหน้าที่อธิบายขยาย “พยัญชนะ”
พูดอีกนัยหนึ่ง –
อยากรู้ว่าข้อความในคัมภีร์แปลอย่างไร ศึกษาคัมภีร์โยชนาหรืออัตถโยชนา
อยากรู้ว่าข้อความในคัมภีร์หมายความว่าอย่างไร ศึกษาคัมภีร์อรรถกถา ฎีกา อนุฎีกา
…………..
ดูก่อนภราดา!
: เรียนบาลี อย่าเอาดีแค่แปลได้
เอาหลักคำสอนไปปฏิบัติด้วย
: สอบบาลี อย่าเอาดีแค่สอบได้
เอาความรู้บาลีไปศึกษาพระไตรปิฎกต่อไปด้วย
#บาลีวันละคำ (4,620)
4-2-68
…………………………….
…………………………….