สาโลหิต (บาลีวันละคำ 4,692)

สาโลหิต

คนละคำกับ “สายโลหิต”

อ่านแบบไทยว่า สา-โล-หิด

อ่านแบบบาลีว่า สา-โล-หิ-ตะ

หนังสือ ศัพท์วิเคราะห์ ของ พระมหาโพธิวงศาจารย์ (ทองดี สุรเตโช ป.ธ.๙, ราชบัณฑิต) มีศัพท์ว่า “สาโลหิต” แยกศัพท์ให้เห็นเป็น สมฺพนฺธ + โลหิต

(๑) “สมฺพฺนธ”

อ่านว่า สำ-พัน-ทะ แยกศัพท์เป็น สํ + พนฺธ

(ก) “สํ” อ่านว่า สัง เป็นคำอุปสรรค ใช้นำหน้าศัพท์อื่น ตำราบาลีไทยแปลว่า “พร้อม, กับ, ดี” หมายถึง พร้อมกัน, ร่วมกัน (together)

(ข) “พนฺธ” อ่านว่า พัน-ทะ รากศัพท์มาจาก พนฺธฺ (ธาตุ = ผูก, มัด, พัน) + อ (อะ) ปัจจัย 

: พนฺธฺ + อ = พนฺธ (ปุงลิงค์) แปลตามศัพท์ว่า “การผูก” 

“พนฺธ” ในบาลีใช้ในความหมายดังนี้ –

(1) ห่วง, ตรวน (bond, fetter) 

(2) ผู้มัดหรือผูกรวมกันไว้ (one who binds or ties together) 

(3) การผูกชนิดหนึ่ง (a sort of binding)

(4) เชือกผูก, โซ่ (a halter, tether) 

สํ + พนฺธ แปลงนิคหิตที่ สํ เป็น มฺ (สํ > สมฺ)

: สํ + พนฺธ = สํพนฺธ > สมฺพนฺธ (สำ-พัน-ทะ) แปลตามศัพท์ว่า “การผูกเข้าด้วยกัน” หมายถึง การเกี่ยวเนื่อง, ความสัมพันธ์, การผูกพัน (connection, tie)

“สมฺพนฺธ” ใช้ในภาษาไทยเป็น “สัมพันธ์” (สำ-พัน)

พจนานุกรมฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ.2554 บอกไว้ว่า –

“สัมพันธ-, สัมพันธ์, สัมพันธน์ : (คำกริยา) ผูกพัน, เกี่ยวข้อง, เช่น เขากับฉันสัมพันธ์กันฉันญาติ ข้อความข้างหลังไม่สัมพันธ์กับข้อความข้างหน้า. (คำที่ใช้ในไวยากรณ์) (คำนาม) การแยกความออกเป็นประโยค ๆ หรือส่วนต่าง ๆ ของประโยค แล้วบอกการเกี่ยวข้องของประโยคและคำต่าง ๆ ในประโยคนั้น ๆ. (ป., ส.).”

(๒) “โลหิต” 

ภาษาไทยอ่านว่า โล-หิด บาลีอ่านว่า โล-หิ-ตะ รากศัพท์มาจาก รุหฺ (ธาตุ = เกิด) + ต ปัจจัย, ลง อิ อาคมระหว่างธาตุกับปัจจัย (รุหฺ + อิ + ต),แผลง อุ ที่ รุ-(หฺ) เป็น โอ แล้วแปลง ร เป็น ล (รุหฺ > โรห > โลห) 

: รุหฺ + อิ + ต = รุหิต > โรหิต > โลหิต แปลตามศัพท์ว่า “ของเหลวที่เกิดอยู่ในร่างกายโดยกระจายไปทั่ว” (รุหติ สรีเร พฺยาปนวเสนาติ โลหิตํ) 

“โลหิต” ในบาลีใช้ในความหมายดังนี้ –

(1) (เป็นคำนาม) เลือด (blood)

(2) (เป็นคุณศัพท์) แดง (red)

สํสกฤต-ไท-อังกฤษ อภิธาน บอกความหมายของ “โลหิต” ในสันสกฤตไว้ดังนี้ –

(สะกดตามต้นฉบับ)

“โลหิต : (คำนาม) เลือด; สีแดง; ดาวอังคาร; มฤคชนิดหนึ่ง; งู; นรเทพ; blood; a red colour; the planet Mare; a sort of deer; a snake; a demi-god; – (คำวิเศษณ์) มีสีแดง; red.”

ในภาษาไทย พจนานุกรมฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ.2554 บอกไว้ว่า –

“โลหิต : (คำนาม) เลือด. (คำวิเศษณ์) สีแดง, โรหิต ก็ว่า. (ป., ส.).”

สมฺพนฺธ + โลหิต แปลง สมฺพนฺธ เป็น สา 

แสดงรูปวิเคราะห์ (กระบวนการกระจายคำเพื่อหาความหมาย) ดังนี้ –

: โลหิเตน  สมฺพนฺโธ  สาโลหิโต 

: สมฺพนฺธ + โลหิต = สมฺพนฺธโลหิต > สาโลหิต แปลตามศัพท์ว่า “ผู้เกี่ยวเนื่องกันทางสายเลือด” 

หนังสือ ศัพท์วิเคราะห์ ฯ แปล “สาโลหิต” ว่า สาโลหิต, ญาติสายโลหิต 

พจนานุกรมบาลี-อังกฤษ แปล “สาโลหิต” ว่า a kinsman, a blood relation (ญาติ, สาโลหิต) 

พจนานุกรมบาลี-อังกฤษ ขยายความไว้ด้วยว่า usually together with ñāti (ตามปกติรวมกับ ญาติ)

ศัพท์จริงที่พบในคัมภีร์มักเป็น “ญาติสาโลหิตา” (ยา-ติ-สา-โล-หิ-ตา เป็นศัพท์เดียวกัน) และแยกศัพท์เป็น “ญาตี  สาโลหิตา” ก็มี เช่น “มาตา  วา  ปิตา  วา  ภาตา  วา  ภคินี  วา  มิตฺตา  วา  อมจฺจา  วา  ญาตี  วา  สาโลหิตา  วา” 

อภิปรายขยายความ :

ในภาษาไทย มีคำว่า “สายโลหิต” ซึ่งรูปและเสียงใกล้เคียงกับ “สาโลหิต”

พจนานุกรมฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ.2554 เก็บไว้ทั้งคำว่า “สาโลหิต” และ “สายโลหิต” บอกไว้ดังนี้ –

(1) สาโลหิต : (คำแบบ) (คำนาม) สายโลหิต, มักใช้เข้าคู่กับคํา ญาติ เป็น ญาติสาโลหิต. (ป.).

(2) สายโลหิต : (คำนาม) ญาติพี่น้องที่มีบรรพบุรุษร่วมกัน.

โปรดทราบว่า “สาโลหิต” ในบาลี และ “สายโลหิต” ในภาษาไทย เป็นคนละคำกัน

ผู้เขียนบาลีวันละคำปรารถนาจะสันนิษฐานว่า คำว่า “สายโลหิต” ในภาษาไทยนั้น เพี้ยนมาจาก “สาโลหิต” ในบาลีนั่นเอง 

กล่าวคือ เมื่อคนรู้บาลีพูดออกมาว่า “สาโลหิต” คนที่ไม่รู้บาลีได้ยินเสียง “สา-” ย่อมไม่เข้าใจความหมายในบาลี แต่เข้าใจไปว่าคำนั้นคือ “สาย-” ในภาษาไทย สอดรับกับคำที่คุ้นกันทั่วไปคือ “สายเลือด” ก็จึงจับเอาคำว่า “สาโลหิต” ไปเข้าใจว่าคือ “สายโลหิต”

ท่านผู้ใดสงสัยก็จงลองพูดคำ 2 นี้ดูเถิด: 

– สาโลหิต 

– สายโลหิต

แล้วให้คนทั่วไปเขียนคำที่ได้ยินออกมาเป็นตัวหนังสือ

รับรองว่าร้อยทั้งร้อยจะเขียนว่า “สายโลหิต” 

ไม่มีใครเขียน “สาโลหิต” เพราะไม่เคยรู้จัก

แต่อย่างไรก็ตาม บาลี “สาโลหิต – เกี่ยวข้องทางเลือด” กับไทย “สายโลหิต – สายเลือด” ได้ความหมายตรงกันพอดี นับว่าเป็นคำที่ชอบกลคำหนึ่ง 

แต่โปรดช่วยกันจำไว้ว่า ว่า “สาโลหิต” เป็นคนละคำกับ “สายโลหิต” 

“สาโลหิต” เป็นคำบาลี

“สายโลหิต” เป็นคำไทย

…………..

ดูก่อนภราดา!

คำที่คนรุ่นเก่าท่านว่าไว้ ยังคงเป็นความจริงเสมอ –

: ถึงเป็นชาติเป็นเชื้อ

ไม่มีความเอื้อเฟื้อ

ก็เหมือนเนื้อในป่า

: มิใช่ชาติมิใช่เชื้อ

แต่มีความเอื้อเฟื้อ

ก็เหมือนเนื้ออาตมา

#บาลีวันละคำ (4,692)

17-4-68

…………………………….

ดูโพสต์ในเฟซบุ๊กของครูทองย้อย

…………………………….