นวเพศลักษณะ (บาลีวันละคำ 4,740)

นวเพศลักษณะ

คำแสดงลักษณะพระพุทธรูปตามที่นักวิชาการคิดขึ้น

เข้าใจว่าต้องการให้อ่านว่า นะ-วะ-เพด-ลัก-สะ-หฺนะ

ประกอบด้วยคำว่า นว + เพศ + ลักษณะ

(๑) “นว” 

อ่านว่า นะ-วะ รากศัพท์มาจาก นุ (ธาตุ = ชื่นชม) + อ (อะ) ปัจจัย, แผลง อุ ที่ นุ เป็น โอ แล้วแปลง โอ เป็น อว (นุ > โน > นว)

: นุ > โน > นว + อ = นว แปลตามศัพท์ว่า “สิ่งอันคนชื่นชม” 

“นว” ในบาลีใช้ในความหมายดังนี้ 

(1) ใหม่, สด; ยังไม่ช้ำหรือเสื่อมเสีย, สะอาด, เร็ว ๆ นี้, ที่ได้มาหรือปฏิบัติเมื่อเร็ว ๆ นี้เอง (new, fresh; unsoiled, clean; of late, lately acquired or practiced) 

(2) หนุ่ม, ยังไม่มีความชำนาญ, ไม่มีประสบการณ์; สามเณร (young, unexperienced, newly initiated; a novice) 

หมายเหตุ : ในบาลีมีคำว่า “นว” รูปคำเหมือนกันอีกคำหนึ่ง แปลว่า เก้า (จำนวน 9)

(๒) “เพศ”

บาลีเป็น “เวส” อ่านว่า เว-สะ รากศัพท์มาจาก –

(1) วิสฺ (ธาตุ = ชอบใจ) + ณ ปัจจัย, ลบ ณ, แผลง อิ ที่ วิสฺ เป็น เอ (วิสฺ > เวส)

: วิสฺ + ณ = วิสณ > วิส > เวส แปลตามศัพท์ว่า “ภาวะที่น่าชอบใจ”

(2) วิสิ (ธาตุ = เบียดเบียน) + ณ ปัจจัย, ลบ ณ, แผลง อิ ที่ วิ-(สิ) เป็น เอ (วิสิ > เวสิ), ลบสระที่สุดธาตุ (วิสิ > วิส)

: วิสิ + ณ = วิสิณ > วิสิ > วิส > เวส แปลตามศัพท์ว่า “ภาวะที่เบียดเบียน” (คือทำให้อึดอัด)

“เวส” หมายถึง เครื่องแต่งตัว, เสื้อผ้า; การปลอมตัว, รูปร่าง [ที่ปลอมขึ้น] (dress, apparel; disguise, [assumed] appearance)

“เวส” ที่แปลตามศัพท์ว่า “ภาวะที่เบียดเบียน” และขยายความว่า “คือทำให้อึดอัด” ก็คือที่หมายถึงการปลอมตัวนี่เอง

“เวส” ในภาษาไทยแผลง ว เป็น พ และ ส เป็น ศ จึงเป็น “เพศ”

พจนานุกรมฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ.2554 บอกไว้ว่า –

“เพศ : (คำนาม) รูปที่แสดงให้รู้ว่าหญิงหรือชาย; (คำที่ใช้ไวยากรณ์) ประเภทคําในบาลีและสันสกฤตเป็นต้น, ตรงกับ ลิงค์ หรือ ลึงค์; เครื่องแต่งกาย; การประพฤติปฏิบัติตน เช่น สมณเพศ. (ป. เวส; ส. เวษ).”

โปรดสังเกตว่า คำนี้บาลีเป็น “เวส” ส เสือ สันสกฤตเป็น “เวษ” ษ ฤๅษี แต่ภาษาไทยเขียน “เพศ” ศ ศาลา

(๓) “ลักษณะ” 

บาลีเป็น “ลกฺขณ” อ่านว่า ลัก-ขะ-นะ รากศัพท์มาจาก ลกฺขฺ (ธาตุ = กำหนด) + ยุ ปัจจัย, แปลง ยุ เป็น อน, แปลง น เป็น ณ

: ลกฺขฺ + ยุ > อน = ลกฺขน > ลกฺขณ (นปุงสกลิงค์) แปลตามศัพท์ว่า –

(1) “สภาวะอันธรรมดากำหนดไว้อย่างนั้นนั่นเอง” 

(2) “สิ่งเป็นเครื่องอันเขาใช้กำหนดหมาย” 

“ลกฺขณ” หมายถึง สัญลักษณ์, เครื่องหมาย, เครื่องหมายที่เด่นหรือลักษณะที่สำคัญ, คุณภาพ (sign, characteristic, mark, a distinguishing mark or salient feature, property, quality)

“ลกฺขณ” ใช้ในภาษาไทยใช้อิงสันสกฤตเป็น “ลักษณ”

พจนานุกรมฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ.2554 บอกไว้ว่า –

“ลักษณ-, ลักษณะ : (คำนาม) สมบัติเฉพาะตัว เช่น น้ำมีลักษณะเป็นของเหลว ลูกบิลเลียดมีลักษณะกลม ลูกเต๋ามีลักษณะเหลี่ยม คนไทยมีลักษณะอ่อนโยน; ประเภท เช่น ใน ๓ ลักษณะ. (ส.; ป. ลกฺขณ).”

การประสมคำ :

๑ นว + เพศ = นวเพศ แปลว่า “เพศใหม่”

๒ นวเพศ + ลักษณะ = นวเพศลักษณะ แปลว่า “ลักษณะที่เป็นเพศใหม่” 

คำว่า “นวเพศลักษณะ” แปลว่า “ลักษณะที่เป็นเพศใหม่” เป็นคำแสดงลักษณะของพระพุทธรูปตามหลักวิชา หมายความว่า ลักษณะพิเศษอย่างหนึ่งของพระพุทธรูปคือ ต้องไม่บ่งว่าเป็นชายหรือหญิง คือเห็นแล้วบอกไม่ได้ว่าพระพุทธรูปองค์นี้เป็นผู้ชายหรือเป็นผู้หญิง นั่นคือปลอดจากเพศ ผู้ดูผู้เห็นต้องไม่ติดอยู่กับเพศใด ๆ 

พระพุทธรูปจึงไม่ใช่ผู้ชาย ไม่ใช่ผู้หญิง ปลอดจากเพศ หรือมีลักษณะที่ไม่แสดงเพศ จะว่าเป็นเพศแบบใหม่ก็ว่าได้ โดยนัยนี้ จึงเรียกเป็นศัพท์ว่า “นวเพศลักษณะ = ลักษณะที่เป็นเพศใหม่” 

โปรดทราบว่า ที่แปลศัพท์และอธิบายมานี้เป็นความเห็นของผู้เขียนบาลีวันละคำ ซึ่งอาจไม่ตรงกับเจตนาของผู้ที่คิดคำนี้ขึ้นมาก็ได้ เราท่านทั้งปวงพึงศึกษาหาความชัดเจนกันต่อไป

ขยายความ :

คำว่า “นวเพศลักษณะ” นำมาจากบทความทางวิชาการเรื่อง “พระพุทธรูป: สัญลักษณ์แห่งศรัทธาที่มีต่อพระพุทธเจ้า” พระมหาสมเจต สมจารี (หลวงกัน) นิสิตหลักสูตรปริญญาพุทธศาสตรดุษฎีบัณฑิต สาขาวิชาปรัชญา บัณฑิตวิทยาลัย มหาวิทยาลัยมหาจุฬาลงกรณราชวิทยาลัย เป็นผู้เขียน ลงพิมพ์ในวารสาร “ศึกษาศาสตร์ มมร” คณะศึกษาศาสตร์ มหาวิทยาลัยมหามกุฏราชวิทยาลัย ปีที่ 4 ฉบับที่ 1 ๏ มกราคม – มิถุนายน 2559 

บทความดังกล่าวมีข้อความตอนหนึ่ง ดังนี้ –

…………..

การคิดแบบพระพุทธรูปให้งาม และน่าเลื่อมใส และให้คนที่ได้พบเห็นรู้ว่าเป็นพระพุทธเจ้า โดยช่างจะต้องอาศัยความชำนาญและศาสตร์หลายแขนง เหตุนี้ จึงได้กำหนดหลักการเป็นกฎเกณฑ์ในการสร้างพระพุทธรูปว่า จะต้องมีพุทธลักษณะและคุณค่า 10 ประการ ดังนี้

1. พุทธลักษณะ ได้แก่ ลักษณะที่เป็นธรรมกายของพระพุทธเจ้าซึ่งประกอบด้วย พระปัญญาคุณ พระบริสุทธิคุณ และพระกรุณาคุณ

2. สังฆลักษณะ คือ ลักษณะของพระสงฆ์ในนิกายต่าง ๆ และในท้องถิ่นต่าง ๆ

3. กษัตริย์ลักษณะ คือ ลักษณะของผู้เป็นประมุข หรือเป็นผู้นำที่ต้องมีความองอาจสง่าและผ่าเผย

4. นวเพศลักษณะ คือ ลักษณะที่ไม่มีเพศ ทั้งเพศหญิง และเพศชาย เพื่อเป็นการตัดกิเลสแก่ผู้ที่มาพบเห็น หรือมาเคารพบูชา

5. เหนือเวไนยสัตว์ลักษณะ คือ ลักษณะของผู้พ้นแล้วจากกิเลสตัณหา และเป็นผู้อยู่เหนือเหล่าเวไนยสัตว์ ไม่มีทุกข์กังวล สงบนิ่ง ไม่ตกแต่งด้วยอลังการใด ๆ ที่เรือนร่าง

6. ชาติลักษณะ คือ เป็นลักษณะที่มีประจำชาติของผู้ที่จะสร้าง และกราบไหว้จะต้องแสดงอุดมคติทางความงามของชาตินั้น ๆ อย่างเด่นชัด

7. ศิลปลักษณะ คือ ลักษณะที่ต้องทำให้งดงามต้องจิตใจคน เป็นการประสานสัมพันธ์ของรูปร่าง ทรวดทรง สัดส่วน เส้น สี ผิว และการตกแต่งให้มีความพอดีกับรสนิยม พระพุทธรูปจะต้องสร้างด้วยสุนทรียรส

8. อัญญลักษณะ คือ ลักษณะแห่งอัญมณี โดยพระพุทธรูปไม่ว่าจะสร้างขึ้นมาจากดิน หิน ทราย ไม้ โลหะ อย่างอย่างหนึ่งก็ตาม จะต้องทำการขัดตกแต่งเคลือบผิวให้แลดูมีคุณค่าน่าหวงแหน น่าบำรุงรักษา

9. ปรัชญาลักษณะ คือ ลักษณะของความประสงค์ที่ต้องการให้ผู้ที่พบเห็นนั้นมีความรู้สึกนึกคิดอย่างไร ปกติโดยทั่วไปจะสร้างออกมาในลักษณะแสดงอิริยาบถ หรือปาง เช่น ปางสมาธิ ปางมารวิชัย ปางเทศนา เป็นต้น

10. มหาบุรุษลักษณะ คือ ลักษณะของผู้ยิ่งใหญ่ตามคติความเชื่อของชนชาติเอเชีย เช่น มีหูยาว มีขุมขนระหว่างคิ้ว มือยาว ฝ่าเท้าเต็ม เป็นต้น 

…………..

ดูก่อนภราดา!

ท่านทราบฤๅหาไม่ว่า

: พระพุทธเจ้าทุกพระองค์เป็นมนุษย์

: แต่มนุษย์ไม่ได้เป็นพระพุทธเจ้าหมดทุกคน

#บาลีวันละคำ (4,740)

4-6-68

…………………………….

ดูโพสต์ในเฟซบุ๊กของครูทองย้อย

…………………………….