ปฏิมา (บาลีวันละคำ 4,760)

ปฏิมา

แน่ใจหรือว่าเข้าใจดีแล้ว

อ่านว่า ปะ-ติ-มา

“ปฏิมา” รากศัพท์มาจาก ปฏิ + มา ธาตุ 

(๑) “ปฏิ” 

เป็นศัพท์จำพวกที่ภาษาไวยากรณ์เรียกว่า “อุปสรรค” 

คำว่า “ปฏิ-” ถ้าเขียนอย่างนี้ ขีด – ข้างหลังหมายความว่า คำจำพวกนี้ไม่ใช้ตามลำพัง แต่ใช้นำหน้าคำอื่นเสมอ 

นักเรียนบาลีท่องจำคำแปลกันมาว่า “ปฏิ : เฉพาะ ตอบ ทวน กลับ”

พจนานุกรมฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ.2554 บอกไว้ว่า –

“ปฏิ– : คําอุปสรรคในภาษาบาลีใช้นำหน้าศัพท์อื่น แปลว่า เฉพาะ เช่น ปฏิทิน, ตอบ เช่น ปฏิพากย์, ทวน เช่น ปฏิโลม, กลับ เช่น ปฏิวัติ. (ป.; ส. ปฺรติ).”

พจนานุกรมบาลี-อังกฤษ บอกความหมายของ “ปฏิ-” ว่า back (to), against, towards, in opposition to, opposite (กลับ, ตอบ, เฉพาะ, มุ่งไปยัง, ตรงกันข้าม, กลับกัน)

(๒) ปฏิ + มา (ธาตุ = นับ) + อ (อะ) ปัจจัย + อา ปัจจัยเครื่องหมายอิตถีลิงค์

: ปฏิ + มา = ปฏิมา + อ = ปฏิม + อา = ปฏิมา แปลตามศัพท์ว่า “สิ่งที่เทียบกันโดยเฉพาะ” หมายถึง รูปจำลอง, รูปเปรียบ

พจนานุกรมบาลี-อังกฤษ แปล “ปฏิมา” ว่า counterpart, image, figure (รูปที่เปรียบกันได้, รูปเหมือน, รูปจำลอง) 

ในภาษาไทย พจนานุกรมฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ.2554 บอกไว้ว่า – 

“ปฏิมา, ปฏิมากร : (คำนาม) รูปเปรียบหรือรูปแทนองค์พระพุทธเจ้า คือ พระพุทธรูป, เรียกย่อมาจาก พุทธปฏิมา หรือ พุทธปฏิมากร. (ป. ปฏิมา).”

พจนานุกรมฯ เก็บไว้เป็น “ปฏิมา” และ “ปฏิมากร” แสดงว่าคำนี้ใช้ว่า “ปฏิมากร” ได้ด้วย

มีข้อสังเกตว่า พจนานุกรมฯ เก็บคำว่า “ปฏิมา” แต่ไม่ได้เก็บคำที่เขียนอิงสันสกฤตเป็น “ประติมา” 

“ปฏิมา” มี 

แต่ “ประติมา” ไม่มี

พจนานุกรมฯ บอกว่า “ปฏิมา” เรียกย่อมาจาก “พุทธปฏิมา” ซึ่งก็คือ พุทธ + ปฏิมา 

“พุทธ” เป็นคำที่เราคุ้นกันเป็นอันดี แต่ก็เป็นเหมือนหญ้าปากคอก คือ คุ้น แต่อาจจะไม่รู้รากศัพท์

“พุทธ” เขียนแบบบาลีเป็น “พุทฺธ” (มีจุดใต้ ทฺ) อ่านว่า พุด-ทะ รากศัพท์มาจาก พุธฺ (ธาตุ = รู้) + ต ปัจจัย, แปลง ธฺ ที่สุดธาตุเป็น ทฺ, แปลง ต เป็น ธฺ (นัยหนึ่งว่า แปลง ธฺ ที่สุดธาตุกับ ต เป็น ทฺธ)

: พุธฺ + ต = พุธฺต > พุทฺต > พุทฺธ (พุธฺ + ต = พุธฺต > พุทฺธ) แปลตามศัพท์ว่า “ผู้รู้ทุกอย่างที่ควรรู้”

“พุทฺธ” แปลตามศัพท์ได้เกือบ 20 ความหมาย แต่ที่เข้าใจกันทั่วไปมักแปลว่า –

(1) ผู้รู้ = รู้สรรพสิ่งตามความเป็นจริง

(2) ผู้ตื่น = ตื่นจากกิเลสนิทรา ความหลับไหลงมงาย

(3) ผู้เบิกบาน = บริสุทธิ์ผ่องใสเต็มที่

ความหมายที่เข้าใจกันเป็นสามัญ หมายถึง “พระพุทธเจ้า”

พจนานุกรมบาลี-อังกฤษ แปล “พุทฺธ” ว่า –

one who has attained enlightenment; a man superior to all other beings, human & divine, by his knowledge of the truth, a Buddha (ผู้ตรัสรู้, ผู้ดีกว่าหรือเหนือกว่าคนอื่นๆ รวมทั้งมนุษย์และเทพยดาด้วยความรู้ในสัจธรรมของพระองค์, พระพุทธเจ้า)

: พุทธ + ปฏิมา = พุทธปฏิมา แปลตามศัพท์ว่า “รูปเปรียบของพระพุทธเจ้า” หมายถึง พระพุทธรูป (the figure of the Buddha; a Buddha image)

อภิปรายขยายความ :

พระพุทธปฏิมามีมาตั้งแต่เมื่อใด?

พระพุทธปฏิมาหรือที่เราเรียกรู้กันว่า พระพุทธรูป เป็นของมีมานานนักหนา แม้ในสมัยที่พระพุทธเจ้ายังไม่เสด็จดับขันธปรินิพพานก็มีร่องรอยแสดงว่าคนสมัยนั้นมีแนวคิดที่จะสร้างพระพุทธปฏิมากันแล้ว 

แต่นักปราชญ์ทั้งหลายประมาณว่าพระพุทธปฏิมามีมาตั้งแต่ราวพุทธศักราช 500 เป็นต้นมา

ในคัมภีร์ชั้นอรรถกถามีกล่าวถึงพระพุทธปฏิมาชัดเจน

ศาสนิกบางศาสนาเรียกพระพุทธปฏิมาว่า “รูปเคารพ” และเรียกศาสนาที่มีรูปเคารพว่า “ศาสนาที่นับถือรูปเคารพ” เขาถือว่ารูปเคารพเป็นสิ่งชั่วร้ายที่จะต้องทำลายให้สิ้นซาก

เวลานี้แม้ในหมู่ชาวพุทธเองก็มีแนวคิดไม่นับถือพระพุทธปฏิมา

ผู้สร้างพระพุทธปฏิมามิได้สร้างขึ้นเพื่อให้ชาวพุทธกราบไหว้ในฐานะเป็นสิ่งศักดิ์สิทธิ์ ที่เมื่อใครบนบานวอนขอสิ่งใดก็จะกระโดดลงมาจากหิ้งจากแท่นแล้วมาช่วยบันดาลให้สิ่งที่ปรารถนานั้นสำเร็จโดยผู้บนบานวอนขอไม่ต้องทำอะไรนอกจากกราบไหว้วอนขออย่างเดียว

แต่ผู้สร้างพระพุทธปฏิมาสร้างขึ้นด้วยเจตนาจะให้เป็นอุปกรณ์เครื่องช่วยให้ชาวพุทธที่ยังมีอินทรีย์อ่อนสามารถระลึกถึงพระพุทธคุณได้สะดวกขึ้นโดยอาศัยพิจารณาพระพุทธปฏิมาเป็นอารมณ์ แล้วก้าวขึ้นสู่การปฏิบัติจิตภาวนาต่อไป

เมื่อยกจิตสูงขึ้นถึงระดับนั้นแล้ว อย่าว่าแต่พระพุทธปฏิมาที่เป็นปูนเป็นทองเหลืองเลย แม้แต่องค์พระพุทธเจ้าแท้ ๆ ท่านก็ยังตรัสไม่ให้ยึดถือ

ชาวพุทธกราบไหว้พระพุทธปฏิมาด้วยเหตุผลเช่นนี้

สำหรับชาวพุทธที่มีอินทรีย์แก่กล้าแล้วก็ไม่จำเป็นต้องอาศัยพระพุทธปฏิมาเป็นอารมณ์อีกต่อไป เหมือนนักว่ายน้ำที่แข็งแรงไม่ต้องอาศัยห่วงยางเป็นเครื่องช่วยเหมือนเด็กเพิ่งหัดว่ายน้ำอีกต่อไปฉะนั้น

แต่เด็กที่เพิ่งหัดว่ายน้ำยังจำเป็นต้องอาศัยห่วงยางหรืออุปกรณ์อื่น ๆ จนที่สุดแม้แต่มือของผู้ใหญ่ที่คอยช่วยจับช่วยอุ้มไม่ให้จมน้ำ

คนต่างศาสนาเขารังเกียจพระพุทธปฏิมาก็เพราะเขาไม่ได้เรียนรู้ให้เข้าใจว่าชาวพุทธสร้างพระพุทธปฏิมาไว้ทำไม กราบไหว้พระพุทธปฏิมาด้วยเหตุผลอะไร

แต่ชาวพุทธเองรังเกียจพระพุทธปฏิมานี่น่าสงสาร 

…………..

ดูก่อนภราดา!

: แต่องค์พระปฏิมายังราคิน

: คนเดินดินหรือจะพ้นคนนินทา

(มาจากเรื่องอะไร ถ้อยคำตรงตามนี้หรือผิดเพี้ยนอย่างไร-ฝากเป็นการบ้าน)

#บาลีวันละคำ (4,760)

24-6-68

…………………………….

ดูโพสต์ในเฟซบุ๊กของครูทองย้อย

…………………………….