อรัญประเทศ (บาลีวันละคำ 4,806)

อรัญประเทศ

เรียนบาลีจากชื่อบ้านนามเมือง

อ่านว่า อะ-รัน-ยะ-ปฺระ-เทด

ประกอบด้วยคำว่า อรัญ + ประเทศ

(๑) “อรัญ” 

รูปคำบาลีเป็น “อรญฺญ” อ่านว่า อะ-รัน-ยะ รากศัพท์มาจาก –

(1) อรฺ (ธาตุ = ไป) + อญฺญ ปัจจัย

: อรฺ + อญฺญ = อรญฺญ แปลตามศัพท์ว่า “ที่เป็นที่ไปของผู้คน”

(2) อรฺ (ธาตุ = ไป, ถึง) + ญ ปัจจัย, ซ้อน ญฺ

: อรฺ + ญฺ + ญ = อรญฺญ แปลตามศัพท์ว่า “ที่ที่ถึงกัน”

(3) น (ไม่มี, ไม่ใช่) + ราช (พระราชา), แปลง น เป็น อ, รัสสะ อา ที่ รา-(ช) เป็น อะ (ราช > รช), แปลง ช ที่ (ราช > ) รช เป็น ญฺ (รช > รญ), ซ้อน ญฺ 

: น + ราช = นราช > อราช > อรช > อรญ + ญ = อรญฺญ แปลตามศัพท์ว่า “ที่เป็นที่ไม่มีพระราชา”

“อรญฺญ” (นปุงสกลิงค์) หมายถึง ป่า (forest)

บาลี “อรญฺญ” ในภาษาไทยใช้เป็น “อรัญ” และใช้ตามรูปสันสกฤตเป็น “อรัณย์” ด้วย

พจนานุกรมฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ.2554 บอกไว้ว่า –

(1) อรัญ, อรัญ– : (คำนาม) ป่า. (ป. อรญฺญ; ส. อรณฺย).

(2) อรัณย์ : (คำนาม) ป่า. (ส. อรณฺย; ป. อรญฺญ).

(๒) “ประเทศ”

บาลีเป็น “ปเทส” อ่านว่า ปะ-เท-สะ รากศัพท์มาจาก ป (คำอุปสรรค = ทั่ว, ข้างหน้า, ก่อน, ออก) + ทิส (ธาตุ = แสดง, ชี้แจง) + ณ ปัจจัย, ลบ ณ, แผลง อิ ที่ ทิ-(สฺ) เป็น เอ (ทิสฺ > เทส)

: ป + ทิสฺ = ปทิสฺ + ณ = ปทิสณ > ปทิส > ปเทส แปลตามศัพท์ว่า “ส่วนเป็นเหตุปรากฏแห่งหมู่” หมายถึง เครื่องแสดง, ที่ตั้ง, ขอบเขต, แถบ; แดน, จุด, สถานที่ (indication, location, range, district; region, spot, place)

บาลี “ปเทส” สันสกฤตเป็น “ปฺรเทศ” ภาษาไทยใช้อิงสันสกฤตเป็น “ประเทศ”

พจนานุกรมฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ.2542 บอกไว้ว่า –

“ประเทศ : (คำนาม) บ้านเมือง, แว่นแคว้น; คำเพิ่มข้างหลังของคำเดิม เมื่อเพิ่มแล้วความหมายคงเดิม เช่น อุรประเทศ หทัยประเทศ. (ส.; ป. ปเทส); (กฎ) ชุมนุมแห่งมนุษย์ซึ่งตั้งมั่นอยู่ในดินแดนอันมีอาณาเขตแน่นอน มีอํานาจอธิปไตยที่จะใช้ได้อย่างอิสระ และมีการปกครองอย่างเป็นระเบียบเพื่อประโยชน์ของบรรดามนุษย์ที่อยู่ร่วมกันนั้น, รัฐ ก็เรียก.”

ต่อมา พจนานุกรมฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ.2554 ปรับแก้คำนิยามใหม่เป็นดังนี้ –

“ประเทศ : (คำนาม) บ้านเมือง, แว่นแคว้น, ถิ่นที่อยู่; คำเพิ่มข้างหลังของคำเดิม เมื่อเพิ่มแล้วความหมายคงเดิม เช่น อุรประเทศ หทัยประเทศ. (ส. ปฺรเทศ; ป. ปเทส).”

อรญฺญ + ปฺ + ปเทส = อรญฺญปฺปเทส (อะ-รัน-ยับ-ปะ-เท-สะ) แปลว่า “ดินแดนอันเป็นป่า”  

“อรญฺญปฺปเทส” ใช้ในภาษาไทยเป็น “อรัญประเทศ” (อะ-รัน-ยะ-ปฺระ-เทด)

ขยายความ :

อักขรานุกรมภูมิศาสตร์ไทย ฉบับราชบัณฑิตยสถาน ที่คำว่า “อรัญประเทศ” บอกไว้ดังนี้ –

…………..

อรัญประเทศ :

๑. อำเภอ ขึ้น จ.สระแก้ว ละติจูด ๑๓^0 ๔๑’.๓ เหนือ ลองจิจูด ๑๐๒^0 ๓๐’.๓ ตะวันออก ตั้งที่ว่าการที่ ต.อรัญประเทศ ทิศตะวันออกเฉียงเหนือติดต่อกับ อ.ตาพระยา ทิศตะวันออกเฉียงใต้และทิศใต้ติดต่อกับประเทศกัมพูชา ทิศตะวันตกเฉียงเหนือและทิศเหนือติดต่อกับ อ.วัฒนานคร การคมนาคมจากเมืองไปอำเภอโดยทางหลวงหมายเลข ๓๓ ระยะทาง ๔๖ กม. 

อ.อรัญประเทศ ตั้งเป็นอำเภอเมื่อ พ.ศ. ๒๔๕๓ เดิมเป็นอำเภอขึ้น จ. ปราจีนบุรี ต่อมาเมื่อตั้ง จ.สระแก้ว แยกออกจาก จ.ปราจีนบุรี เมื่อ พ.ศ. ๒๕๓๖ อ.อรัญประเทศจึงโอนมาขึ้น จ.สระแก้ว มี ๑๓ ตำบล คือ ๑. อรัญประเทศ ๒. คลองทับจันทร์ ๓. คลองน้ำใส ๔. ทับพริก ๕. ท่าข้าม ๖. บ้านด่าน ๗. บ้านใหม่หนองไทร ๘. ป่าไร่ ๙. ผ่านศึก ๑๐. ฟากห้วย ๑๑. เมืองไผ่ ๑๒. หนองสังข์ ๑๓. หันทราย 

๒. ตำบล ขึ้น อ.อรัญประเทศ จ.สระแก้ว

…………..

ดูก่อนภราดา!

: ถ้าคิดเถื่อนทำเถื่อน

: อยู่กลางกรุงกันเกลื่อนก็เหมือนอยู่กลางป่า

#บาลีวันละคำ (4,806)

9-8-68

.…………………………….

ดูโพสต์ในเฟซบุ๊กของครูทองย้อย

…………………………….