ภาพยนตร์ (บาลีวันละคำ 1,227)

8 ตุลาคม 2015 tppattaya2343@gmail.com

ภาพยนตร์

อ่านว่า พาบ-พะ-ยน

ประกอบด้วยคำว่า ภาพ + ยนตร์

(๑) “ภาพ”

รูปคำเหมือนจะมาจาก “ภาว” (พา-วะ) ในบาลี

“ภาว” รากศัพท์มาจาก ภู (ธาตุ = มี, เป็น) + ณ ปัจจัย, ลบ ณ, แผลง อู เป็น โอ, แปลง โอ เป็น อาว

: ภู + ณ = ภูณ > ภู > โภ > ภาว แปลตามศัพท์ว่า “ความมี” “ความเป็น”

พจนานุกรมบาลี-อังกฤษ แปล “ภาว” ไว้ดังนี้ –

(1) being, becoming, condition, nature (ความมี, ความเป็น, ภาวะ, ธรรมชาติ)

(2) cultivation or production by thought, mental condition (การปลูกฝัง หรือการผลิตผลด้วยความคิด, ภาวะทางใจ)

พจนานุกรมฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ.2554 บอกไว้ว่า –

“ภาว-, ภาวะ : (คำนาม) ความมี, ความเป็น, ความปรากฏ, เช่น ภาวะน้ำท่วม ภาวะเศรษฐกิจตกต่ำ. (ป., ส.).”

ภาว แปลง ว เป็น พ = ภาพ

ความหมายของ “ภาพ” ในภาษาไทย พจน.54 บอกไว้ว่า –

(1) ความ, ความมี, ความเป็น, มักใช้ประกอบเป็นส่วนท้ายของคำสมาส เช่น มรณภาพ ว่า ความตาย.

(2) รูปที่ปรากฏเห็นหรือนึกเห็น เช่น ภาพทิวทัศน์ ภาพในฝัน.

(3) สิ่งที่วาดขึ้นเป็นรูปหรือสิ่งที่ถ่ายแบบไว้ เช่น ภาพสีน้ำมัน ภาพถ่าย.

ข้อสังเกต :

๑ ในคำว่า “ภาพยนตร์” นี้ “ภาพ” มีความหมายตามข้อ (3) ซึ่งไม่ใช่ความหมายของ “ภาว” ในภาษาบาลี

๒ ควรตั้งข้อสงสัยว่า “ภาพ” ที่หมายถึง “สิ่งที่วาดขึ้นเป็นรูปหรือสิ่งที่ถ่ายแบบไว้” นี้ มาจาก “ภาว” ในบาลีสันสกฤตหรือว่ามาจากภาษาอะไรกันแน่

(๒) “ยนตร์”

เป็นรูปคำสันสกฤต “ยนฺตฺร” (ยัน-ตฺระ)

สํสกฤต-ไท-อังกฤษ อภิธาน บอกความหมายไว้ดังนี้ –

(1) (ธาตุ = รากศัพท์) ห้าม; to restrain or forbid.

(2) (คำนาม) เครื่องยนตร์ทั่วไป; การห้ามหรือระงับ;a machine, any implement or apparatus; restraining or checking.

ยนตร์ < ยนฺตฺร บาลีเป็น “ยนฺต” มีรากศัพท์ดังนี้ –

(1) ยา (ธาตุ = ไป, ถึง) + อนฺต ปัจจัย, ลบ อา สระที่สุดธาตุ (ยา > ย)

: ยา > ย + อนฺต = ยนฺต แปลตามศัพท์ว่า “สิ่งที่ไปถึงกิริยานั้น” คือแสดงกิริยานั้นๆได้ “สิ่งที่ทำอาการนั้นๆ ไปด้วยมือและเท้าเป็นต้น”

(2) ยตฺ (ธาตุ = พยายาม) + อ ปัจจัย ซ้อน นฺ

: ยตฺ < ย + นฺ + ต = ยนฺต + อ = ยนฺต แปลตามศัพท์ว่า “เครื่องมือที่พยายามในการยกขึ้นยกลงเป็นต้นได้” = หุ่นยนต์

ยนฺต หมายถึง วิธีการสำหรับหยิบจับ, สิ่งที่คิดขึ้น, อุบาย, เครื่องมือ, เครื่องยนต์, กลไก (a means for holding, contrivance, artifice, instrument, machine, mechanism)

ยนฺต > ยนฺตฺร ในภาษาไทยใช้เป็น ยนต์, ยนตร์

พจนานุกรมฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ.2554 บอกไว้ว่า –

“ยนต์, ยนตร์ : (คำนาม) เครื่องกลไก, เครื่องจักรที่ให้กําเนิดพลังงานหรือทําให้วัตถุเคลื่อนที่. (ป. ยนฺต; ส. ยนฺตฺร).”

ภาพ + ยนตร์ = ภาพยนตร์ แปลตามความหมายในภาษาไทยว่า “ภาพที่แสดงเรื่องต่างๆ ได้ด้วยเครื่องกลไก” หรือ “เครื่องกลไกที่แสดงภาพ”

พจน.54 บอกไว้ว่า –

“ภาพยนตร์ : (คำนาม) ภาพฉายด้วยเครื่องทําให้เห็นเป็นภาพเคลื่อนไหวได้, หนังฉาย.”

โปรดสังเกตว่า “ยนฺต” ในบาลี และ “ยนฺตฺร” ในสันสกฤต เราเอามาใช้ในภาษาไทยใช้ทั้ง “ยนต์” และ “ยนตร์” แต่เฉพาะคำนี้ พจน.54 สะกดเป็น “ภาพยนตร์” (-ตร์) ไม่ใช่ “ภาพยนต์” (-ต์)

พจนานุกรม สอ เสถบุตร แปลคำว่า “ภาพยนตร์” เป็นอังกฤษว่า a moving picture, a movie, a motion picture, a picture, a cinema, cinematography

พจนานุกรมอังกฤษ-บาลี แปล picture เป็นบาลีว่า –

(1) cittakamma จิตฺตกมฺม (จิด-ตะ-กำ-มะ) = “การทำภาพ” = จิตรกรรม

(2) paṭirūpa ปฏิรูป (ปะ-ติ-รู-ปะ) = ภาพที่ทำขึ้นเหมือนของจริง

และแปล cinema, cinematograph, cinematography เป็นบาลีว่า –

(1) cinema : calacittāgāra จลจิตฺตาคาร (จะ-ละ-จิด-ตา-คา-ระ) = โรงภาพยนตร์

(2) cinematograph : calacittayanta จลจิตฺตยนฺต (จะ-ละ-จิด-ตะ-ยัน-ตะ) = ภาพยนตร์

(3) cinematography : calacittavijjā จลจิตฺตวิชฺชา (จะ-ละ-จิด-ตะ-วิด-ชา) = วิชาการภาพยนตร์

หมายเหตุ :

๑. จลจิตฺต แปลตามศัพท์ว่า “รูปที่ทำขึ้นและเคลื่อนไหวได้”

๒. โปรดสังเกตว่าคำแปลเป็นบาลีไม่มีคำว่า “ภาว” = ภาพ

: อยากให้ชีวิตเป็นอย่างไร