รถไฟ (บาลีวันละคำ 788)

รถไฟ

บาลีว่าอย่างไร

รถไฟ เป็นยานพาหนะยุคใหม่ จึงไม่มีคำบาลีที่หมายถึง “รถไฟ” ปรากฏในคัมภีร์ แต่มีคำที่นักปราชญ์ทางภาษาบาลีผูกขึ้นใช้เรียก

พจนานุกรม สอ เสถบุตร แปลคำว่า “รถไฟ” เป็นภาษาอังกฤษว่า a train, railroad, railway

พจนานุกรมอังกฤษ-บาลี แปล train เป็นบาลีว่า dhūmarathapanti ธูมรถปนฺติ (ทู-มะ-ระ-ถะ-ปัน-ติ)

ธูมรถปนฺติ ประกอบด้วย ธูม + รถ + ปนฺติ

“ธูม” (ทู-มะ) แปลตามศัพท์ว่า “สิ่งที่เคลื่อนไหวขึ้นไปข้างบน” หมายถึง ควัน หรือไอ (smoke, fumes)

“รถ” (ระ-ถะ) แปลตามศัพท์ว่า “ยานที่ยังให้เกิดสุขารมณ์ ความสนุกเพลิดเพลิน ความดีใจ” แรกที่มนุษย์ประดิษฐ์รถขึ้นมาน่าจะเพื่อการเล่นสนุก นักภาษาจึงให้ความหมายเช่นนี้ ต่อมาจึงใช้รถเพื่อการอื่นๆ เช่นการเดินทาง การขนส่ง และการรบ

“ปนฺติ” (ปัน-ติ) แปลตามศัพท์ว่า “ระเบียบอันคนเรียกหา” หมายถึง แถว, แนว, เส้น (a row, range, line)

ธูม + รถ = ธูมรถ แปลว่า “รถที่มีควัน” หรือ “รถที่ขับเคลื่อนด้วยไอ”

ทั้งนี้เป็นการใช้ศัพท์ที่มองด้วยสายตาหรือจากข้อเท็จจริง เนื่องจากรถไฟในยุคแรกใช้ระบบแรงดันไอน้ำขับเคลื่อนล้อ และเวลาออกแล่นจะมีควันพวยพุ่งขึ้นเป็นที่ปรากฏเด่นชัด

ธูมรถ + ปนฺติ = ธูมรถปนฺติ แปลว่า “แถวของรถที่มีควัน” หรือ “แถวของรถที่ขับเคลื่อนด้วยไอ”

บาลีคำนี้ไม่มีพูดหรือเขียนในภาษาไทยก็จริง แต่คำแปลตรงกับคำที่เราคุ้นในภาษาไทยว่า “ขบวนรถไฟ” นั่นเอง

ปัจจุบัน แม้ว่ารถไฟจะไม่ใช้ระบบขับเคลื่อนด้วยแรงดันไอน้ำ และไม่มีควันพวยพุ่งออกมาเหมือนสมัยก่อน แต่ในหมู่นักภาษาบาลีก็ยังคงใช้คำว่า “ธูมรถ” หรือ “ธูมรถปนฺติ” เมื่อหมายถึงรถไฟ หรือ a train เช่นเดิม

ในภาษาไทย คำว่า “รถไฟ” ชวนให้เข้าใจว่า คือรถที่ใช้ไฟ (เพลิง หรืออัคคี) เป็นพลังงานขับเคลื่อน

เดิมรถไฟขับเคลื่อนโดยใช้หม้อต้มน้ำทำให้เกิดไอน้ำ ไอน้ำทำให้เกิดแรงดัน แรงดันจะทำการขับเคลื่อนกลไกทำให้ล้อรถไฟเคลื่อนที่ได้

จะเห็นได้ว่าพลังขับเคลื่อนโดยตรงไม่ใช่ “ไฟ” แต่เป็น “ไอน้ำ” ซึ่งเป็นความหมายหนึ่งของคำว่า “ธูม” (fume)

มีเรื่องเล่าว่า นานมาแล้วมีพระเถระผู้ใหญ่ระดับเปรียญเอกอุของไทยได้รับอาราธนาไปทัศนศึกษาชมพูทวีปโดยเป็นแขกเมืองของรัฐบาลอินเดีย ช่วงหนึ่งในอินเดียต้องเดินทางโดยรถไฟ เมื่อถึงปลายทางแล้วทางรัฐบาลอินเดียได้จัดให้ผู้เชี่ยวชาญภาษาบาลีของอินเดียมาสนทนาด้วย

ผู้เชี่ยวชาญนมัสการถามเป็นภาษาบาลีว่า “กตเรน ยาเนน อาคตตฺถ ?”(กะตะเรนะ ยาเนนะ อาคะตัตถะ – พระคุณท่านมาด้วยยานพาหนะอะไร ?)

พระเถระตอบว่า “อคฺคิรเถน” (อัคคิระเถนะ – โดยรถไฟ)

ปรากฏว่าผู้เชี่ยวชาญภาษาบาลีของอินเดีย “เป็นงง”

อาจนึกว่าเป็นรถที่บรรทุกไฟ หรือรถที่ท่านโดยสารมาถูกไฟไหม้ก็ได้ !

“รถไฟ” บาลีว่า “ธูมรถ” หรือ “ธูมรถปนฺติ” ไม่ใช่ “อคฺคิรถ”

: รู้ทันภาษา ไม่หลงสมมุติ

: รู้ทันมนุษย์ ไม่หลงกล

: รู้ทันโลกอลวน ไม่หลงมายา

: รู้ทันอาตมา ไม่หลงในสงสาร

#บาลีวันละคำ (788)

15-7-57

ดูโพสต์ในเฟซบุ๊กของครูทองย้อย