อิสิปตนมฤคทายวัน (บาลีวันละคำ 1,505)

อิสิปตนมฤคทายวัน

อ่านว่า อิ-สิ-ปะ-ตะ-นะ-มะ-รึก-คะ-ทา-ยะ-วัน

ประกอบด้วย อิสิ + ปตน + มฤค + ทาย + วัน

(๑) “อิสิ”

รากศัพท์มาจาก อิสฺ (ธาตุ = แสวงหา; ปรารถนา; ไป) + อิ ปัจจัย

: อิสฺ + อิ = อิสิ (ปุงลิงค์) แปลตามศัพท์ว่า (1) “ผู้แสวงหาคุณธรรม” (2) “ผู้ปรารถนาสิวะคือพระนิพพาน” (3) “ผู้ไปสู่สุคติ”

พจนานุกรมบาลี-อังกฤษ แปล “อิสิ” ว่า a holy man, one gifted with special powers of insight & inspiration, an anchoret, a Seer, Sage, Saint (คนศักดิ์สิทธิ์, ผู้มีพรสวรรค์เกี่ยวกับกำลังภายใน และผู้มีตาทิพย์, โยคี, ฤๅษี, มุนี, นักบุญ)

(๒) “ปตน” (ปะ-ตะ-นะ)

รากศัพท์มาจาก ปตฺ (ธาตุ = ตก) + ยุ ปัจจัย, แปลง ยุ เป็น อน (อะ-นะ)

: ปตฺ + ยุ > อน = ปตน แปลตามศัพท์ว่า “การตกไป” “ที่เป็นที่ตกไป” ในที่นี้หมายถึง สถานที่ชุมนุม, สถานที่มารวมกัน

(๓) “มฤค” (มะ-รึก)

บาลีเป็น “มิค” (มิ-คะ) รากศัพท์มาจาก มิ (ธาตุ = เบียดเบียน) + ค ปัจจัย

: มิ + ค = มิค (ปุงลิงค์) แปลตามศัพท์ว่า “สัตว์อันมนุษย์ที่กินเนื้อและสัตว์ที่แข็งแรงกว่าเบียดเบียน”

“มิค” ในบาลี หมายถึง –

(1) สัตว์ป่า, สัตว์ที่อยู่ตามธรรมชาติ (a wild animal, an animal in its natural state)

(2) กวาง, เลียงผา, เนื้อทราย (a deer, antelope, gazelle)

“มิค” ในบาลี เป็น “มฺฤค” ในสันสกฤต ในที่นี้ใช้ตามสันสกฤต

(๔) “ทาย” (ทา-ยะ)

รากศัพท์มาจาก ทา (ธาตุ = ตัด) + ณ ปัจจัย, ลบ ณ, แปลง อา ที่ ทา เป็น อาย (ทา > ทาย)

: ทา + ณ = ทาณ > ทา > ทาย แปลตามศัพท์ว่า “ที่เป็นที่ตัดต้นไม้” หมายถึง ป่าไม้; ป่า; ละเมาะ (wood; jungle, forest; a grove)

“อิสิปตนมฤคทายวัน” ในบาลีท่านแบ่งคำเป็น 2 กลุ่ม คือ “อิสิปตน” และ “มิคทาย” ดังคำในธัมมจักกัปปวัตนสูตรว่า “อิสิปตเน มิคทาเย”

“อิสิปตน” (อิ-สิ-ปะ-ตะ-นะ) แปลตามศัพท์ว่า “ที่เป็นที่ตกไปแห่งฤๅษี” หมายถึง สถานที่อันพวกฤๅษีมาชุมนุมกัน คือมาอยู่รวมกัน ถือเอาความว่า ที่อยู่ของฤๅษี

“มิคทาย” (มิ-คะ-ทา-ยะ) แปลตามศัพท์ว่า “ป่าเป็นที่อยู่แห่งเนื้อ” (คำนี้อาจแปลเป็นอย่างอื่นได้อีก)

“อิสิปตนมฤคทาย” แปลเอาความว่า ป่าเนื้ออันเป็นอยู่ของฤๅษี

ในภาษาไทยนิยมเติม “วัน” ที่มาจาก “วน” (วะ-นะ) ซึ่งแปลว่า “ป่า” เข้าไปอีกคำหนึ่ง เป็น “อิสิปตนมฤคทายวัน”

พจนานุกรมพุทธศาสน์ ฉบับประมวลศัพท์ ของท่าน ป.อ.ปยุตฺโต บอกไว้ว่า –

“อิสิปตนมฤคทายวัน : ป่าเป็นที่ให้อภัยแก่เนื้อ ชื่ออิสิปตนะ อยู่ใกล้เมืองพาราณสี เป็นสถานที่ที่พระพุทธเจ้าทรงแสดงปฐมเทศนา ธัมมจักกัปปวัตตนสูตร โปรดพระปัญจวัคคีย์ บัดนี้เรียก สารนาถ”

……..

ดูก่อนภราดา!

อิสิปตนมฤคทายวันไปไม่ยากเลย

เมื่อใด –

: ชาววัดทำวัดให้เป็นอารามอันร่มรื่นประดุจป่า

: ชาวบ้านเจริญเมตตาให้เต็มในหัวใจ

เมื่อนั้น เมืองไทยก็เป็นอิสิปตนมฤคทายวันทันที

18-7-59

ดูโพสต์ในเฟซบุ๊กของครูทองย้อย