มณฑล (บาลีวันละคำ 805)

มณฑล

อ่านว่า มน-ทน

บาลีเขียน “มณฺฑล” อ่านว่า มัน-ดะ-ละ

“มณฺฑล” รากศัพท์มาจาก มณฺฑ (ธาตุ = ประดับ) + อล ปัจจัย : มณฺฑ + อล = มณฺฑล แปลตามศัพท์ว่า “ผู้ประดับ” “สิ่งที่ประดับด้วยส่วนย่อย”

จินตนาการตามคำแปล : มีสิ่งละอันพันละน้อยมาประดับประดิษฐ์อยู่ในบริเวณนั้น เหตุดังนั้น จึงเรียกบริเวณนั้นว่า “มณฑล”

“มณฑล” ในภาษาบาลีมีความหมายดังนี้ –

(1) วงกลม (circle)

(2) วงกลมของพระอาทิตย์หรือพระจันทร์ (the disk of the sun or moon)

(3) แผ่น, พื้นที่กลมราบ (a round, flat surface)

(4) พื้นที่ซึ่งกั้นรอบและประกอบกิจหรือมีอะไรเกิดขึ้นในนั้น, เขตวงกลมอันเป็นที่แสดงละครสัตว์ (an enclosed part of space in which something happens, a circus ring)

(5) สิ่งที่อยู่ในขอบเขตหรือเขตจำกัด, กลุ่ม (anything comprised within certain limits or boundaries, a group)

ในภาษาไทย พจนานุกรมฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ.2554 บอกไว้ว่า –

“มณฑล : (คำนาม) วง เช่น สุริยมณฑล คือ วงรอบดวงอาทิตย์ จันทรมณฑล คือ วงรอบดวงจันทร์, บริเวณ เช่น มณฑลพิธี, เขตปกครองที่แบ่งออกเป็นส่วนใหญ่ ๆ; พระแท่นที่วงด้ายสายสิญจน์ เรียกว่า พระแท่นมณฑล. (ป., ส.)”

หมายเหตุ :

(1) “มณฺฑล” เป็นทั้งบาลีและสันสกฤต

(2) “มณฺฑล” ในบาลี เมื่อมีคำอื่นนำ ความหมายจะยักเยื้องไปตามคำนั้นๆ เช่น –

อัสสมณฑล = ละครสัตว์เล่นด้วยม้า, สนามแข่งขัน

อาปานมณฑล = วงเหล้า คือห้องโถง

ชูตมณฑล = โต๊ะเล่นการพนัน

ยุทธมณฑล = เวทีสำหรับต่อสู้

วาตมณฑล = ลมบ้าหมู

ปริมณฑล = นุ่งห่มสุภาพเรียบร้อย

พุทธมณฑล = ศูนย์กลางพระพุทธศาสนา

(3) ฑ มณโฑ ในบาลี ตามหลักออกเสียงเหมือน ด เด็ก (โปรดสังเกตเมื่อเขียนด้วยอักษรโรมัน ใช้อักษร Ḍ ḍ คือ D มีจุดใต้ ซึ่งสมที่จะเป็น ด ยิ่งกว่า ท) แต่เมื่อใช้ในภาษาไทยมีหลักนิยมกว้างๆ ว่า –

(๑) ถ้า ฑ เป็นเสียงคำตาย (แม่กก กด กบ) ออกเสียงเหมือน ด เด็ก เช่น มณฑป อ่านว่า มน-ดบ

(๒) ถ้า ฑ เป็นเสียงคำเป็น (นอกจากแม่กก กด กบ) ออกเสียงเหมือน ท ทหาร เช่น มณฑล อ่านว่า มน-ทน

: หลงเข้าไปอยู่ในวงคนร้าย

: ยังไม่ฉิบหายเท่ากับตั้งวงคนร้ายเสียเอง

—————–

(ตามคำขอของคุณครู พิมพ์ วศินธรรมนนท์)

#บาลีวันละคำ (805)

1-8-57

ดูโพสต์ในเฟซบุ๊กของครูทองย้อย