จักรวรรดิ (บาลีวันละคำ 1,932)

จักรวรรดิ

ต้องกว้างใหญ่ด้วยคุณธรรม

อ่านว่า จัก-กะ-หฺวัด

“จักรวรรดิ” บาลีเป็น  “จกฺกวตฺติ” (จัก-กะ-วัด-ติ) แยกศัพท์เป็น จกฺก + วตฺติ

(๑) “จกฺก” (จัก-กะ) รากศัพท์มาจาก –

(1) จ (แทนศัพท์ว่า “คมน” = การไป) + กรฺ (ธาตุ = ทำ) กฺวิ ปัจจัย, ลบ รฺ ที่สุดธาตุและ กฺวิ, ซ้อน กฺ

: จ + กฺ + กรฺ = จกฺกรฺ + กฺวิ = จกฺกรกฺวิ > จกฺกร > จกฺก (นปุงสกลิงค์) แปลตามศัพท์ว่า “สิ่งเป็นเครื่องทำให้เคลื่อนไปได้” = ล้อรถ (a wheel (of a carriage)

(2) จกฺกฺ (ธาตุ = เบียดเบียน) + อ ปัจจัย

: จกฺกฺ + อ = จกฺก แปลตามศัพท์ว่า (1) “สิ่งที่เบียดเบียน คือบดแผ่นดิน” = ล้อรถ (2) “วัตถุเป็นเครื่องเบียดเบียน” = กงจักร, วงจักร (a discus used as a missile weapon)

(3) กรฺ (ธาตุ = ทำ) + อ ปัจจัย, แผลง ก ที่ ก-(รฺ) เป็น กฺก (กรฺ > กกรฺ) (ภาษาไวยากรณ์เรียกว่า “ทเวภาวะ” = การทำให้เป็นสอง) แล้วแปลง ก ตัวหน้าเป็น จ, แปลง ก ตัวหลังเป็น กฺก, ลบที่สุดธาตุ

: กรฺ + อ = กร > กกฺร > จกฺร > จกฺกร > จกฺก แปลตามศัพท์ว่า “ผู้เป็นเหตุให้ทำการยึดครองได้” = กองทัพ, กองพล (an array of troops)

(๒) “วตฺติ” (วัด-ติ) รากศัพท์มาจาก วตฺตฺ (ธาตุ = เป็นไป) + ณิ ปัจจัย, ลบ ณ (ณิ > อิ)

: วตฺตฺ + ณิ > อิ = วตฺติ (ปุงลิงค์) แปลตามศัพท์ว่า “ผู้เป็นไป” “ผู้ยัง-ให้เป็นไป”

จกฺก + วตฺติ = จกฺกวตฺติ แปลตามศัพท์ได้หลายนัย ดังนี้ –

(1) “ผู้เป็นไปด้วยจักรรัตนะ” (คือประพฤติตามราชประเพณีมีปราบคนชั่วเป็นต้น)

(2)“ผู้ยังจักรรัตนะให้เป็นไป” (คือปล่อยให้ลอยไปข้างหน้าของตน)

(3) “ผู้หมุนวงล้อแห่งบุญ หรือวงล้อแห่งรถให้เป็นไปในเหล่าสัตว์ หรือทรงให้เหล่าสัตว์เป็นไปในวงล้อนั้น”

(4) “ผู้บำเพ็ญทศพิธราชธรรมถึงสิบปีเพื่อให้จักรรัตนะเกิดขึ้น”

(5) “ผู้ปฏิบัติจักรธรรม” (คือธรรมเนียมปฏิบัติ ๑๐ หรือ ๑๒ ประการ)

(6) “ผู้ยังอาณาจักรและธรรมจักรให้เป็นไปในหมู่สัตว์ทั้งสี่ทวีป”

(7) “ผู้ยังจักรคืออาณาเขตให้เป็นไปไม่ติดขัด”

(8) “ผู้ยังจักรคือทานอันยิ่งใหญ่ให้เป็นไป”

“จกฺกวตฺติ” สันสกฤตเป็น “จกฺรวรฺตินฺ”

สํสกฤต-ไท-อังกฤษ อภิธาน บอกไว้ว่า –

(สะกดตามต้นฉบับ)

“จกฺรวรฺตินฺ : (คำนาม) ‘จักรพรรดิ,’ อธิราช, เจ้าโลก, นฤบดีของประเทศอันมีเขตต์แผ่ไปไกลที่สุด (กล่าวคือ จากสมุทร์หนึ่งถึงอิกสมุทร์หนึ่ง); an emperor, a sovereign of the world, the ruler of a country extending from sea to sea.”

ภาษาไทยใช้เป็น “จักรวรรดิ”

: จกฺกวตฺติ > จกฺรวรฺตินฺ > จักรวรรดิ

พจนานุกรมฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ.2554 บอกความหมายไว้ว่า –

“จักรวรรดิ : (คำนาม) รัฐหรือสหภาพของรัฐต่าง ๆ ที่มีจักรพรรดิเป็นประมุข เช่น จักรวรรดิโรมัน, อาณาเขตหรืออาณาจักรที่อยู่ภายใต้อํานาจอธิปไตยการปกครองอันเดียวกัน เช่น จักรวรรดิอังกฤษ. (ส.; อ. empire).”

พจนานุกรมฯ บอกว่า “จักรวรรดิ” คำอังกฤษว่า empire

พจนานุกรมอังกฤษ-บาลี แปล empire เป็นบาลีว่า –

adhirajja อธิรชฺช (อะ-ทิ-รัด-ชะ) = “ความเป็นพระราชาผู้ยิ่งใหญ่” คือ ดินแดนที่ยิ่งใหญ่

จาก “จักรวรรดิ” ภาษาไทยยังแผลงต่อไปเป็น “จักรพรรดิ” (จัก-กะ-พัด)

พจนานุกรมฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ.2554 บอกไว้ว่า –

“จักรพรรดิ : (คำนาม) พระราชาธิราช, ประมุขของจักรวรรดิ, โบราณเขียนว่า จักรพัตราธิราช ก็มี. (ส. จกฺรวรฺตินฺ; ป. จกฺกวตฺติ).”

ความแตกต่างระหว่าง “จักรวรรดิ” กับ “จักรพรรดิ” ในภาษาไทย –

จักรวรรดิ = ดินแดน, อาณาเขต หรืออาณาจักร

จักรพรรดิ = ผู้ครองอำนาจเหนือดินแดนนั้น

…………..

ขยายความ :

ในคัมภีร์พระพุทธศาสนาแสดง “จักรวรรดิวัตร” หรือหน้าที่ของจักรพรรดิ นักปกครองผู้ยิ่งใหญ่ ไว้ดังนี้ –

1. อนฺโตชนสฺมึ  พลกายสฺมึ = สงเคราะห์ชนภายใน และพลกายกองทหาร

2. ขตฺติเยสุ = สงเคราะห์กษัตริย์เมืองขึ้นทั้งหลาย

3. อนุยนฺเตสุ = สงเคราะห์เหล่าเชื้อพระวงศ์ ผู้ตามเสด็จเป็นราชบริพาร

4. พฺราหฺมณคหปติเกสุ = คุ้มครองพราหมณ์และคฤหบดีทั้งหลาย

5. เนคมชานปเทสุ = คุ้มครองชาวราษฎรพื้นเมืองทั้งหลาย

6. สมณพฺราหฺมเณสุ = คุ้มครองเหล่าสมณพราหมณ์

7. มิคปกฺขีสุ = คุ้มครองเนื้อนกที่เอาไว้สืบพันธุ์

8. อธมฺมการปฏิกฺเขโป = ห้ามปรามมิให้มีการประพฤติการอันผิดธรรม

9. อธนานํ  ธนานุปฺปทานํ = ทํานุบํารุงผู้ขัดสนไร้ทรัพย์

10. สมณพฺราหฺมเณ  อุปสงฺกมิตฺวา  ปญฺหาปุจฺฉนํ = เข้าไปหาและสอบถามปัญหากะสมณพราหมณ์

11. อธมฺมราคสฺส  ปหานํ = เว้นความกําหนัดในกามโดยอาการไม่เป็นธรรม

12. วิสมโลภสฺส  ปหานํ = เว้นโลภกล้า ไม่เลือกควรไม่ควร

ที่มา : สุมังคลวิลาสินี ภาค 3 หน้า 56, อ้างใน พจนานุกรมพุทธศาสตร์ ฉบับประมวลธรรม ของท่าน ป.อ.ปยุตฺโต ข้อ [339]

…………..

ดูก่อนภราดา!

: ครองจักรวรรดิเพราะใช้อำนาจ

หนึ่งวันครองราชย์ก็นานเกินจำ

: ครองจักรวรรดิด้วยคุณธรรม

หมื่นฉนำเคลื่อนคล้อยก็น้อยเกินไป

#บาลีวันละคำ (1,932)

23-9-60

ดูโพสต์ในเฟซบุ๊กของครูทองย้อย