ยุทธวิธี (บาลีวันละคำ 2,179)
ยุทธวิธี
อ่านว่า ยุด-ทะ-วิ-ที
ประกอบด้วยคำว่า ยุทธ + วิธี
(๑) “ยุทธ”
บาลีเป็น “ยุทฺธ” โปรดสังเกตว่ามีจุดใต้ ทฺ อ่านว่า ยุด-ทะ รากศัพท์มาจาก ยุธฺ (ธาตุ = รบ, ต่อสู้) + ต ปัจจัย, แปลง ธฺต เป็น ทฺธ
: ยุธฺ + ต = ยุธฺต (ธฺต > ทฺธ) = ยุทฺธ แปลตามศัพท์ว่า “การต่อสู้กัน” หมายถึง สงคราม, การรบ, การต่อสู้ (war, battle, fight)
(๒) “วิธี”
ในภาษาบาลีมี 2 คำที่ใช้แทนกันได้ คือ “วิธาน” และ “วิธิ”
(ก) “วิธาน” (วิ-ทา-นะ) รากศัพท์มาจาก วิ (คำอุปสรรค = พิเศษ, วิเศษ, แจ้ง, ต่าง) + ธา (ธาตุ = ทรงไว้) + ยุ ปัจจัย, แปลง ยุ เป็น อน (อะ-นะ)
: วิ + ธา = วิธา + ยุ > อน = วิธาน แปลตามศัพท์ว่า “ทรงไว้ต่างๆ” “การจัดแจง”
“วิธาน” (นปุงสกลิงค์) ในบาลีใช้ในความหมายดังนี้ –
(1) การจัดแจง, การจัดการ, การประกอบ, กรรมวิธี (arrangement, get up, performance, process);
(2) พิธีการ, พิธีกรรม (ceremony, rite);
(3) การนัดหมาย, การกำหนด, การจัดหา (assignment, disposition, provision)
(4) การสืบลำดับ (succession)
(ข) “วิธิ” (วิ-ทิ) โปรดสังเกต –ธิ สระ อิ ไม่ใช่ –ธี สระ อี รากศัพท์มาจาก วิ (คำอุปสรรค = พิเศษ, วิเศษ, แจ้ง, ต่าง) + ธา (ธาตุ = ทรงไว้) + อิ ปัจจัย, ลบสระท้ายธาตุ (ภาษาไวยากรณ์ว่า “ลบสระหน้า”) (ธา > ธ)
: วิ + ธา = วิธา > วิธ + อิ = วิธิ แปลตามศัพท์ว่า “ทรงไว้เป็นพิเศษ”
“วิธิ” (ปุงลิงค์) ในบาลีใช้ในความหมายดังนี้ –
(1) แบบ, ทาง (form, way)
(2) กฎ, ทิศทาง, การจัดแจง, วิธี (rule, direction, disposition, method)
(3) คำขวัญ (motto)
(4) โชค, เคราะห์ (luck, destiny)
ในที่นี้ใช้คำว่า “วิธิ” ในความหมายว่า การจัดแจง, การจัดการ, การประกอบ, กรรมวิธี
“วิธิ” ใช้ในภาษาไทยเป็น “วิธี”
พจนานุกรมฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ.2554 บอกความหมายของ “วิธี” ในภาษาไทยไว้ว่า –
(1) ทํานองหรือหนทางที่จะทํา เช่น วิธีทำฝอยทอง วิธีสอนคณิตศาสตร์ เลขข้อนี้ทำได้หลายวิธี.
(2) แบบ, แบบอย่าง, เช่น ทำถูกวิธี.
(3) กฎ, เกณฑ์.
(4) คติ, ธรรมเนียม.
ยุทธ + วิธี = ยุทธวิธี แปลตามศัพท์ว่า “วิธีรบ”
พจนานุกรมฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ.2554 บอกไว้ว่า –
“ยุทธวิธี : (คำนาม) วิธีและอุบายของการรบ.”
“ยุทธวิธี” เป็นศัพท์บัญญัติสาขารัฐศาสตร์ บัญญัติจากคำอังกฤษว่า tactics
พจนานุกรม สอ เสถบุตร แปล tactics เป็นไทยว่า ยุทธวิธี, กลยุทธ์
พจนานุกรมอังกฤษ-บาลี แปล tactics เป็นบาลีดังนี้ –
(1) upāyakosalla อุปายโกสลฺล (อุ-ปา-ยะ-โก-สัน-ละ) = ความฉลาดในอุบาย
(2) yuddhopāyakusalatta ยุทฺโธปายกุสลตฺต (ยุด-โท-ปา-ยะ-กุ-สะ-ลัด-ตะ) = ความฉลาดในอุบายการรบ
…………..
อภิปราย :
คำว่า “ยุทธวิธี” นี้ เมื่อแรกใช้คงเน้นไปที่การรบหรือการศึกสงคราม เพื่อให้ได้มาซึ่งชัยชนะ หรือเพื่อให้สำเร็จประโยชน์ที่ต้องการ จึงต้องมี “ยุทธวิธี” ในการปฏิบัติการ
ต่อมา วงแห่งความหมายก็ขยายออกไปถึงการกระทำอื่นๆ ที่นอกเหนือไปจากการรบ เพื่อให้สำเร็จผลที่ต้องการ เป็นการกระทำที่ตรงกับสำนวนไทยที่พูดกันมานานนักหนาแล้วว่า –
“ไม่ได้ด้วยเล่ห์ ก็เอาด้วยกล
ไม่ได้ด้วยมนตร์ ก็เอาด้วยคาถา”
ภาพยนตร์ซีรี่ชุด when call the heart ของฝรั่ง มีตัวละครที่ทำงานแบบสายลับคนหนึ่ง เขาพูดว่า
I learned that you can’t always solve a problem by taking a straight path.
“ผมเรียนรู้มาว่าเราไม่สามารถแก้ปัญหาด้วยทางตรงได้เสมอไป”
นี่ก็เป็นความหมายอีกนัยหนึ่งของคำว่า “ยุทธวิธี”
…………..
ดูก่อนภราดา!
: ในธรรมะมีสงคราม
: แต่ในสงครามไม่มีธรรมะ
#บาลีวันละคำ (2,179)
31-5-61