วิมติวิโนทนี (บาลีวันละคำ 3,117)
วิมติวิโนทนี
คัมภีร์ที่บรรเทาความสงสัย
อ่านว่า วิ-มะ-ติ-วิ-โน-ทะ-นี
ประกอบด้วยคำว่า วิมติ + วิโนทนี
(๑) “วิมติ”
อ่านว่า วิ-มะ-ติ รากศัพท์มาจาก วิ (คำอุปสรรค = วิเศษ, พิเศษ, แจ้ง, ต่าง) + มนฺ (ธาตุ = รู้, เข้าใจ) + ติ ปัจจัย, ลบ นฺ ที่สุดธาตุ (มนฺ > ม)
: วิ + มนฺ = วิมนฺ + ติ = วิมนติ > วิมติ แปลตามศัพท์ว่า “ภาวะเป็นเหตุให้สำคัญไปโดยอาการต่างๆ” หมายถึง ความสงสัย, ความเคลือบแคลง, ความงุนงง (doubt, perplexity, consternation)
คำนี้ในภาษาไทยใช้เป็น “วิมัติ” อ่านว่า วิ-มัด ถ้ามีคำอื่นสมาสข้างท้าย อ่านว่า วิ-มัด-ติ- เช่น “วิมัติกังขา” อ่านว่า วิ-มัด-ติ-กังขา ไม่ใช่ วิ-มัด-กัง-ขา
พจนานุกรมฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ.2554 บอกไว้ว่า –
“วิมัติ : (คำนาม) ความเคลือบแคลง, ความสงสัย. (ป., ส. วิมติ).”
(๒) “วิโนทนี”
อ่านว่า วิ-โน-ทะ-นี รูปคำเดิมมาจาก วิโนทน + อี ปัจจัยเครื่องหมายอิตถีลิงค์
(ก) “วิโนทน” รากศัพท์มาจาก วิ (คำอุปสรรค = วิเศษ, พิเศษ, แจ้ง, ต่าง) + นุทฺ (ธาตุ = รุ่งเรือง, ประกาศ) + ยุ ปัจจัย, แปลง ยุ เป็น อน (อะ-นะ), แผลง อุ ที่ นุ-(ทฺ) เป็น โอ (นุทฺ > โนท)
: วิ + นุทฺ = วินุทฺ + ยุ > อน = วินุทน > วิโนทน แปลตามศัพท์ว่า “เหตุเป็นเครื่องบรรเทา” หมายถึง การขับไล่, การบรรเทา, การเอาออก (dispelling, removal)
(ข) วิโนทน + อี = วิโนทนี แปลตามศัพท์ว่า “(ฎีกา) เป็นเครื่องบรรเทา-”
พจนานุกรมฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ.2554 ไม่ได้เก็บคำว่า “วิโนทน” และ “วิโนทนี” ไว้ แต่เก็บคำว่า “วิโนทก” ซึ่งมีรากศัพท์มาทางเดียวกัน บอกไว้ว่า –
“วิโนทก : (คำนาม) ผู้บรรเทา. (ป., ส.).
วิมติ + วิโนทนี = วิมติวิโนทนี แปลความว่า “(ฎีกา) เป็นเครื่องบรรเทาความสงสัย”
ขยายความ :
พจนานุกรมพุทธศาสน์ ฉบับประมวลศัพท์ ของท่าน ป.อ. ปยุตฺโต ขยายความไว้ว่า –
…………..
“วิมติวิโนทนี : ชื่อคัมภีร์ฎีกาอธิบายพระวินัย แต่งโดยพระกัสสปเถระ ชาวแคว้นโจฬะ ในอินเดียตอนใต้.”
แถม :
พระวินัยปิฎกเป็น 1 ในพระไตรปิฎก แบ่งเนื้อหาออกเป็น 5 คัมภีร์ คือ –
1 อาทิกรรม
2 ปาจิตตีย์
3 มหาวรรค
4 จุลวรรค
5 ปริวาร
โบราณเอาคำแรกของชื่อคัมภีร์ทั้ง 5 มาเรียกรวมกันว่า “อาปามะจุปะ” นับถือกันว่าเป็น “หัวใจพระวินัยปิฎก”
คัมภีร์ชั้นอรรถกถาที่อธิบายพระวินัยปิฎกมีชื่อว่า “สมันตปาสาทิกา” อธิบายพระวินัยจบครบทั้ง 5 คัมภีร์
คัมภีร์ชั้นฎีกาที่อธิบายพระวินัยปิฎกมีหลายคัมภีร์ เฉพาะที่สำคัญมี 3 คัมภีร์ คือ –
๑ “วชิรพุทธิฎีกา” พระอาจารย์นามว่าวชิรพุทธิเถระเป็นผู้รจนา
๒ “วิมติวิโนทนี” เล่มที่กำลังกล่าวถึงนี้
๓ “สารัตถทีปนี” ผู้แต่งคือพระอาจารย์ชื่อสารีบุตร (ไม่ใช่พระสารีบุตรอัครสาวก)
เท่าที่ทราบในเวลาที่เขียนบาลีวันละคำนี้ คัมภีร์ “วิมติวิโนทนี” ที่พิมพ์เป็นบาลีอักษรไทยมีฉบับที่มูลนิธิภูมิพโลภิกขุจัดพิมพ์ แบ่งเป็น 2 ภาค
…………..
ดูก่อนภราดา!
: บรรเทากิเลสได้มากเท่าใด
: บรรเทาปัญหาหัวใจได้มากเท่านั้น
#บาลีวันละคำ (3,117)
24-12-63