อัฐบริขาร (บาลีวันละคำ 180)
อัฐบริขาร
บาลีคำนี้เขียนแบบไทย ถ้าเขียนแบบบาลีเป็น “อฏฺฐปริกฺขาร” อ่านว่า อัด-ถะ-ปะ-ริก-ขา-ระ เขียนแบบไทย “อัฐบริขาร” อ่านว่า อัด-ถะ-บอ-ริ-ขาน
“อฏฺฐปริกฺขาร” ประกอบด้วยคำว่า อฏฺฐ + ปริกฺขาร
“อฏฺฐ” = แปด (จำนวนแปด)
“ปริกฺขาร” แปลตามศัพท์ว่า “ทำขึ้นโดยรอบ” แปลทับศัพท์ว่า บริขาร = เครื่องอุปกรณ์, เครื่องประกอบ, สิ่งจำเป็น, เครื่องมือ
สำหรับนักบวช “บริขาร” มีความหมายว่า “สิ่งของที่จำเป็นหนึ่งชุด”
“อฏฺฐปริกฺขาร – อัฐบริขาร” จึงแปลว่า “สิ่งของที่จำเป็นแปดอย่าง”
“อัฐบริขาร” ของพระภิกษุในพระพุทธศาสนา กำหนดไว้ 8 อย่าง (เวลาบวชพระ ต้องมีสิ่งของเหล่านี้ครบจึงจะบวชได้) คือ
1. อุตฺตราสงฺโค = ผ้าห่ม หรือที่เรียกกันว่า จีวร
2. อนฺตรวาสโก = ผ้านุ่ง ที่เรียกว่า สบง
3. สงฺฆาฏิ = ผ้าห่มซ้อน มักเรียกทับศัพท์ว่า สังฆาฏิ
4. ปตฺโต = บาตร
5 .วาสี = มีดโกนหรือมีดตัดเล็บ
6. สูจิ = เข็มเย็บผ้า (พร้อมด้าย)
7. กายพนฺธนํ = ประคดเอว
8. ปริสฺสาวนํ = กระบอกกรองนํ้า
ท่านว่า พระภิกษุมีของใช้ 8 อย่างเท่านี้ก็ดำรงชีพอยู่ได้แล้ว ไปไหนก็เบาสบาย เหมือนนก มีแต่ปีกสองข้างก็บินไปได้ทันที
บริขารก็เหมือนสมบัติ : มีมากก็หนักมาก มีน้อยก็หนักน้อย
บาลีวันละคำ (180)
4-11-55
ปริกฺขาร เครื่องล้อม, บริวาร, เครื่องใช้ (ศัพท์วิเคราะห์)
ปริ สมนฺตโต กรียเตติ ปริกฺขาโร สิ่งอันเขาจัดทำไว้โดยรอบ
ปริ บทหน้า กรฺ ธาตุ ในความหมายว่าทำ ณ ปัจจัย แปลง ก เป็น ข ซ้อน ก
ปริกฺขาร นป.
เครื่องใช้.
(พจนานุกรมศัพท์บาลี)
ปริกฺขาร
“อะไรก็ตามซึ่งเป็นของสิ่งใดสิ่งหนึ่ง”, การสร้างขึ้น, เครื่องประดับ
ก.สิ่งจำเป็น, เครื่องอุปกรณ์, เครื่องประกอบ, เครื่องมือ, บริขาร
ข. (ความหมายเดิม) “ของที่จำเป็นหนึ่งชุด”
ปริกฺขโรติ (บาลี-อังกฤษ)
“ทำขึ้นหมด” สร้างขึ้น, ประดับ, จัดให้, ตกแต่ง
สงฺขโรติ ก. (พจนานุกรมศัพท์บาลี)
ปรับปรุง, ตกแต่ง, ซ่อมแซม.
บริขาร (ประมวลศัพท์)
ของใช้ส่วนตัวของพระ, เครื่องใช้สอยประจำตัวของภิกษุ; บริขารที่จำเป็นแท้จริง คือ บาตร และ[ไตร]จีวร ซึ่งต้องมีพร้อมก่อนจึงจะอุปสมบทได้ แต่ได้ยึดถือกันสืบมาให้มี บริขาร ๘ (อัฐบริขาร) คือ ไตรจีวร (สังฆาฏิ อุตราสงค์ อันตรวาสก) บาตร มีดเล็ก (วาสี, อรรถกถามักอธิบายว่าเป็นมีดตัดเหลาไม้สีฟัน แต่เรานิยมพูดกันมาว่ามีดโกนหรือมีดตัดเล็บ) เข็ม ประคดเอว ผ้ากรองน้ำ (ปริสสาวนะ, หรือกระบอกกรองน้ำคือ ธมกรก, ธมกรณ์, ธัมมกรก หรือธัมมกรณ์) ดังกล่าวในอรรถกถา (เช่น วินย.อ.๑/๒๘๔) ว่า
ติจีวรญฺจ ปตฺโต จ วาสี สูจิ จ พนฺธนํ
ปริสฺสาวเนนฏฺเฐเต ยุตฺตโยคสฺส ภิกฺขุโน.
ตามปกติ อรรถกถากล่าวถึงบริขาร ๘ เมื่อเล่าเรื่องของท่านผู้บรรลุธรรมเป็นพระปัจเจกพุทธเจ้า ซึ่งมีบริขาร ๘ เกิดขึ้นเองพร้อมกับการหายไปของเพศคฤหัสถ์ และเรื่องของพระสาวกในยุคต้นพุทธกาล ซึ่งมีบริขาร ๘ เกิดขึ้นเอง เมื่อได้รับอุปสมบทเป็นเอหิภิกขุ นอกจากนี้ ท่านอธิบายลักษณะของภิกษุผู้สันโดษว่า ภิกษุผู้สันโดษที่พระพุทธเจ้าทรงมุ่งหมายในพระสูตร (เช่น สามัญญผลสูตร, ที.สี.๙/๙๑/๖๑) ซึ่งเบาตัวจะไปไหนเมื่อใดก็ได้ตามปรารถนาดังนกที่มีแต่ปีกจะบินไปไหนเมื่อใดได้ดังใจนั้น คือท่านที่มีบริขาร ๘ ส่วนผู้ที่มีบริขาร ๙ (เพิ่มผ้าปูลาด หรือลูกกุญแจ) มีบริขาร ๑๐ (เพิ่มผ้านิสีทนะ หรือแผ่นหนัง) มีบริขาร ๑๑ (เพิ่มไม้เท้า หรือทะนานน้ำมัน) หรือมีบริขาร ๑๒ (เพิ่มร่ม หรือรองเท้า) ก็เรียกว่ามักน้อย สันโดษ แต่มิใช่ผู้ที่ทรงมุ่งหมายในพระสูตรดังกล่าวนั้น
รายการบริขารในพระไตรปิฎก ที่มีชื่อและจำนวนใกล้เคียงกับบริขาร ๘ นี้ พบในสิกขาบทที่ ๑๐ แห่งสุราปานวรรค ปาจิตตีย์ (ภิกษุซ่อนบริขารของภิกษุอื่น) ได้แก่ บาตร [ไตร]จีวร ผ้านิสีทนะ กล่องเข็ม ประคดเอว (นับได้ ๗ ขาดมีด และเครื่องกรองน้ำ แต่มีนิสีทนะเพิ่มเข้ามา), ในคราวจะมีสังคายนาครั้งที่ ๒ พวกภิกษุวัชชีบุตรได้เที่ยวหาพวกด้วยการจัดเตรียมบริขารเป็นอันมากไปถวายพระเถระบางรูป (วินย.๗/๖๔๓/๔๑๐) ได้แก่ บาตร จีวร นิสีทนะ กล่องเข็ม ประคดเอว ผ้ากรองน้ำ และธมกรก (ครบ ๘ แต่มีนิสีทนะมาแทนมีด)
คัมภีร์อปทาน (ขุ.อป.๓๓/๒๐๘/๕๔๙) นอกจากบรรยายเรื่องพระบรมสารีริกธาตุ ที่ได้รับการอัญเชิญไปบรรจุไว้ ณ สถูปเจดียสถานต่างๆ แล้ว ยังได้กล่าวถึงบริขารของพระพุทธเจ้า ซึ่งประดิษฐานอยู่ในที่ต่างๆ (หลายแห่งไม่อาจกำหนดได้ว่าในบัดนี้คือที่ใด) คือ บาตร ไม้เท้า และจีวรของพระผู้มีพระภาค อยู่ในวชิรานคร สบงอยู่ในกุลฆรนคร (เมืองหนึ่งในแคว้นอวันตี) บรรจถรณ์อยู่เมืองกบิล ธมกรกและประคดเอวอยู่นครปาฏลิบุตร ผ้าสรงอยู่ที่เมืองจัมปา ผ้ากาสาวะอยู่ในพรหมโลก ผ้าโพกอยู่ที่ดาวดึงส์ ผ้านิสีทนะอยู่ในแคว้นอวันตี ผ้าลาดอยู่ในเทวรัฐ ไม้สีไฟอยู่ในมิถิลานคร ผ้ากรองน้ำอยู่ในวิเทหรัฐ มีดและกล่องเข็มอยู่ที่เมืองอินทปัตถ์ บริขารเหลือจากนั้นอยู่ในอปรันตกชนบท (สันนิษฐานว่าเป็นดินแดนแถบรัฐ Gujarat ในอินเดีย ถึง Sind ในปากีสถานปัจจุบัน)
อัฐบริขาร
น. เครื่องใช้สอยของพระภิกษุในพระพุทธศาสนา มี ๘ อย่าง คือ สบง จีวร สังฆาฏิ บาตร มีดโกนหรือมีดตัดเล็บ เข็ม ประคดเอว กระบอกกรองนํ้า (ธมกรก), สมณบริขาร ก็เรียก. (ป. อฏฺฐปริขาร).
บริขาร
[บอริขาน] น. เครื่องใช้สอยของพระภิกษุในพระพุทธศาสนา มี ๘ อย่าง คือ สบง จีวร สังฆาฏิ บาตร มีดโกนหรือมีดตัดเล็บ เข็ม ประคดเอว กระบอก กรองนํ้า (ธมกรก) เรียกว่า อัฐบริขาร, สมณบริขาร ก็เรียก. (ป. ปริกฺขาร).