อัพ๎ยาปัชฌา (บาลีวันละคำ 3,366)
อัพ๎ยาปัชฌา (ชุดพรหมวิหารภาวนา)
“อย่าได้พยาบาทเบียดเบียนซึ่งกันและกันเลย”
“อัพ๎ยาปัชฌา” เขียนแบบบาลีเป็น “อพฺยาปชฺฌา” อ่านว่า อับ-เพีย-ปัด-ชา รูปคำเดิมหรือรากศัพท์มาจาก น + พฺยาปชฺฌ
(๑) “น”
บาลีอ่านว่า นะ เป็นคำจำพวก “นิบาต” คำจำพวกนี้ไม่แจกด้วยวิภัตติปัจจัย คือคงรูปเดิมเสมอ อาจเปลี่ยนรูปโดยวิธีสนธิกับคำอื่นบ้าง แต่คงถือว่าเป็นคำเดิมเพราะเวลาแปลต้องแยกคำออกเป็นคำเดิมเสมอ
นักเรียนบาลีมักท่องจำรวมกับคำอื่นในกลุ่มเดียวกันว่า –
…………..
น (นะ) =ไม่
โน = ไม่
มา = อย่า
ว (วะ) = เทียว
…………..
“น” เป็นนิบาตบอกความปฏิเสธ แปลว่า ไม่, ไม่ใช่ (no, not)
หมายเหตุ: รูปศัพท์ที่ตาเห็นคือ “อพฺยาปชฺฌา” ควรจะบอกว่า รากศัพท์มาจาก อ (อะ) + พฺยาปชฺฌา แต่เนื่องจาก อ (อะ) ในที่นี้ไม่ใช่ศัพท์เดิมที่มีอยู่จริง หากแต่เป็นคำที่แปลงมาจาก “น” (นะ) อีกทีหนึ่ง ดังนั้น จึงบอกลึกเข้าไปถึงคำเดิมทีเดียว ไม่ต้องบอกเป็น 2 ขยัก
(๒) “พฺยาปชฺฌ”
บาลีอ่านว่า เพีย-ปัด-ชะ รากศัพท์มาจาก วิ (คำอุปสรรค = วิเศษ, พิเศษ, แจ้ง, ต่าง) + อา (คำอุปสรรค = ทั่ว, ยิ่ง) พาธฺ (ธาตุ = เบียดเบียน) + ณฺย ปัจจัย, ลบ ณฺ (ณฺย > ย), แผลง อิ ที่ วิ เป็น ย (วิ > วฺย), แปลง พ ที่ธาตุเป็น ป และลบ อา (พาธฺ > ปาธฺ > ปธฺ), แปลง ธฺย (คือ ธฺ ที่สุดธาตุและ ย ที่เหลือจาก ณฺย ปัจจัย) เป็น ชฺฌ , แปลง วฺ ต้นศัพท์เป็น พฺ
: วิ + อา = วฺยา + พาธฺ = วฺยาพาธฺ + ณฺย = วฺยาพาธณฺย > วฺยาพาธฺย > วฺยาปาธฺย > วฺยาปธฺย > วฺยาปชฺฌ > พฺยาปชฺฌ แปลตามศัพท์ว่า “ความเบียดเบียนอย่างวิเศษยิ่ง”
“พฺยาปชฺฌ” (นปุงสกลิงค์) ใช้ในความหมายดังนี้ –
(1) ความยุ่งยาก (trouble)
(2) ความประสงค์ร้าย, ความพยาบาท (ill-will, malevolence)
น + พฺยาปชฺฌ มีกฎดังนี้ –
(1) ถ้าคำหลังขึ้นต้นด้วยพยัญชนะ ให้แปลง น เป็น อ (อะ)
(2) ถ้าคำหลังขึ้นต้นด้วยสระ คือ อ อา อิ อี อุ อู เอ โอ ให้แปลง น เป็น อน (อะ-นะ)
ในที่นี้ “พฺยาปชฺฌ” ขึ้นต้นด้วยพยัญชนะ คือ พฺ– จึงแปลง น เป็น อ
: น + พฺยาปชฺฌ = นพฺยาปชฺฌ > อพฺยาปชฺฌ (อับ-เพีย-ปัด-ชะ) แปลว่า “ผู้ไม่เบียดเบียนกัน” หมายถึง ไม่ทำและไม่คิดทำให้ใครเดือดร้อน
พจนานุกรมบาลี-อังกฤษ แปล “อพฺยาปชฺฌ” ไว้ดังนี้ –
(1) การบรรเทา (relief)
(2) ความเมตตา (benevolence)
“อพฺยาปชฺฌ” เป็นคำที่ทำหน้าที่ขยายคำว่า “สตฺตา” (ในคำว่า “สพฺเพ สตฺตา”) จึงต้องประกอบลิงค์ วจนะ วิภัตติ ตามคำที่ตนขยาย “อพฺยาปชฺฌ” จึงเปลี่ยนรูปเป็น “อพฺยาปชฺฌา”
“อพฺยาปชฺฌา” เขียนแบบคำอ่านเป็น “อัพ๎ยาปัชฌา”
ขยายความ :
“อัพ๎ยาปัชฌา” เป็นคำที่ใช้ในคำแผ่พรหมวิหารภาวนาในส่วนที่เรานิยมเรียกกันว่า “แผ่เมตตา”
คำ “แผ่เมตตา” มีคำบาลีที่กำหนดไว้ดังนี้ –
…………..
สพฺเพ สตฺตา
อเวรา โหนตุ
อพฺยาปชฺฌา โหนฺตุ
อนีฆา โหนฺตุ
สุขี อตฺตานํ ปริหรนฺตุ
…………..
เขียนแบบคำอ่านเป็นดังนี้ –
…………..
สัพเพ สัตตา
อะเวรา โหนตุ
อัพ๎ยาปัชฌา โหนตุ
อะนีฆา โหนตุ
สุขี อัตตานัง ปะริหะรันตุ.
…………..
คำบาลีสลับคำแปลที่นิยมแปลกันเป็นดังนี้ –
……………
สัพเพ สัตตา = สัตว์ทั้งหลายที่เป็นเพื่อนทุกข์เกิดแก่เจ็บตายด้วยกันหมดทั้งสิ้น
อะเวรา โหนตุ = จงเป็นสุขเป็นสุขเถิด อย่าได้มีเวรแก่กันและกันเลย
อัพ๎ยาปัชฌา โหนตุ = อย่าได้พยาบาทเบียดเบียนซึ่งกันและกันเลย
อะนีฆา โหนตุ = อย่าได้มีความทุกข์กายทุกข์ใจเลย
สุขี อัตตานัง ปะริหะรันตุ. = จงมีความสุขกายสุขใจ รักษาตนให้พ้นจากทุกข์ภัยด้วยกันทั้งหมดทั้งสิ้นเถิด
หมายเหตุ: ในคำแปลทั่วไปมักแปล “อัพยาปัชฌา” ว่า “อย่าได้เบียดเบียนซึ่งกันและกันเลย” คือไม่มีคำว่า “พยาบาท” ในที่นี้ขอแปลแบบที่สำนักประชุมนารี วัดมหาธาตุ และคณะผู้รักษาอุโบสถวัดมหาธาตุ ราชบุรี ใช้สวดอยู่ คือแปลว่า “อย่าได้พยาบาทเบียดเบียนซึ่งกันและกันเลย”
…………..
ดูเพิ่มเติม: “สัพเพ สัตตา” บาลีวันละคำ (2,859) 10-4-63
…………..
ดูก่อนภราดา!
อพฺยาปชฺฌํ สุขํ โลเก.
: ความสุขหาได้ทุกวัน
: แค่ไม่เบียดเบียนกันก็สุขทันที
#บาลีวันละคำ (3,366) (ชุดพรหมวิหารภาวนา)
30-8-64