จันดะโชโต (บาลีวันละคำ 3,629)
จันดะโชโต
คำบาลีที่ต้องมีคำอธิบาย
อ่านตรงตัวว่า จัน-ดะ-โช-โต
ประกอบด้วยคำว่า จันดะ + โชโต
(๑) “จันดะ”
บาลีเป็น “จนฺท” อ่านว่า จัน-ทะ รากศัพท์มาจาก –
(1) จทิ (ธาตุ = ยินดี, พอใจ, รุ่งเรือง) + อ (อะ) ปัจจัย, ลงนิคหิตอาคมต้นธาตุ, แปลงนิคหิตเป็น นฺ, ลบสระที่สุดธาตุ
: จทิ > จํทิ > จนฺทิ > จนฺท + อ = จนฺท แปลตามศัพท์ว่า (1) “ผู้ยังสัตว์โลกให้พอใจ” (คือเมื่อเห็นแล้วผู้คนก็ชื่นใจ พอใจ) (2) “ผู้รุ่งเรืองด้วยสิริ” (คือมีแสงสว่างผ่องใส)
(2) ฉนฺท (ความพอใจ) + ก ปัจจัย, ลบ ก, แปลง ฉ เป็น จ
: ฉนฺท + ก = ฉนฺทก > ฉนฺท > จนฺท แปลตามศัพท์ว่า “ผู้ยังความพอใจให้เกิด”
“จนฺท” (ปุงลิงค์) หมายถึง ดวงจันทร์ (the moon) คำไทยเรียก “เดือน”
บาลี “จนฺท” สันสกฤตเป็น “จนฺทฺร” (จัน-ทฺระ) ภาษาไทยนิยมใช้ตามรูปสันสกฤตเป็น “จันทร”
พจนานุกรมฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ.2554 บอกไว้ว่า –
“จันทร-, จันทร์ : (คำนาม) ดวงเดือน, เรียกเทวดาองค์หนึ่งในนิยายว่า พระจันทร์, ในตำราโหราศาสตร์เป็นชื่อดาวพระเคราะห์ที่ ๒; ชื่อวันที่ ๒ ของสัปดาห์. (ส.).”
พจนานุกรมฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ.2554 เก็บคำว่า “จันท์” ตามรูปคำบาลีไว้ด้วย บอกไว้ดังนี้ –
“จันท์ : (คำแบบ) (คำนาม) จันทร์, ดวงเดือน. (ป.; ส. จนฺทฺร).”
“คำแบบ” หมายถึง คำที่ใช้เฉพาะในหนังสือ ไม่ใช่คำพูดทั่วไป
ในที่นี้ใช้ตามรูปคำบาลี แต่เขียนเป็น “จันดะ” (ดูคำอธิบายข้างหน้า)
(๒) “โชโต”
อ่านว่า โช-โต รูปคำเดิมเป็น “โชต” อ่านว่า โช-ตะ รากศัพท์มาจาก ชุตฺ (ธาตุ = สว่าง, รุ่งเรือง) + อ (อะ) ปัจจัย, แผลง อุ ที่ ชุ-(ตฺ) เป็น โอ (ชุตฺ > โชต)
: ชุตฺ + อ = ชุต > โชต (ปุงลิงค์) แปลตามศัพท์ว่า (1) “ผู้ส่องลางดีลางร้าย” (2) “ผู้สว่าง” “ผู้รุ่งเรือง” หมายถึง มีแสงสว่าง, ให้แสงสว่าง; อธิบาย (illuminating, making light; explaining)
จนฺท + โชต = จนฺทโชต (จัน-ทะ-โช-ตะ) แปลว่า “ผู้รุ่งเรืองดังดวงจันทร์”
“จนฺทโชต” ใช้เป็นนามฉายา (ชื่อที่พระอุปัชฌาย์ตั้งให้เป็นภาษาบาลีเมื่ออุปสมบท) ของภิกษุ (ภิกฺขุ)
คำว่า “ภิกฺขุ” ในภาษาบาลีเป็นวิภัตตินามที่หนึ่ง (ปฐมาวิภัตติ) ปุงลิงค์ เอกวจนะ ในบาลีไวยากรณ์มีกฎว่า คำที่ทำหน้าที่ขยายความ ต้องมีวิภัตติ ลิงค์ วจนะ ตามคำที่ตนขยาย ดังนั้น คำว่า “จนฺทโชต” จึงต้องแจกรูปเป็นวิภัตตินามที่หนึ่ง ปุงลิงค์ เอกวจนะ ตามไปด้วย เปลี่ยนรูปเป็น “จนฺทโชโต” (จัน-ทะ-โช-โต)
ขยายความ :
“จนฺทโชโต” เขียนแบบคำอ่านเป็น “จันทะโชโต”
แล้ว “จันดะโชโต” มาจากไหน?
“จันดะโชโต” มาจากการออกเสียงคำบาลี
เพื่อไม่ให้ฟั่นเฝือ ขอยกมาแสดงเพียง 2 คำ คือ –
พยัญชนะบาลีที่เขียนเป็นอักษรไทยใช้ ท ทหาร บาลีออกเสียงเป็น ด เด็ก เช่นคำว่า “ทุกฺข” บาลีออกเสียงว่า ดุก-ขะ
พยัญชนะบาลีที่เขียนเป็นอักษรไทยใช้ พ พาน บาลีออกเสียงเป็น บ ใบไม้ เช่น “พล” บาลีออกเสียงเป็น บะ-ละ
ถ้าดูหลักการถอดคำบาลีเป็นอักษรโรมันซึ่งตกลงยอมรับกันทั่วโลก ก็จะเห็นชัดขึ้น กล่าวคือ –
พยัญชนะบาลีที่เขียนเป็นอักษรไทยใช้ ท ทหาร อักษรโรมันใช้ D = ด
พยัญชนะบาลีที่เขียนเป็นอักษรไทยใช้ พ พาน อักษรโรมันใช้ B = บ
ทุกฺข = Dukkha
พล = Bala
เพราะฉะนั้น “จนฺทโชโต” อ่านตามเสียงบาลีจึงเป็น จัน-ดะ-โช-โต
“จนฺทโชโต” แม้จะออกเสียงเป็น จัน-ดะ-โช-โต แต่เมื่อเขียนเป็นอักษรไทย ก็ต้องยึดหลักการถอดคำบาลีเป็นอักษรไทย นั่นคือ –
พยัญชนะบาลีที่ออกเสียงเป็นตัว D อักษรไทยใช้ ท ทหาร
พยัญชนะบาลีที่ออกเสียงเป็นตัว B อักษรไทยใช้ พ พาน
นามฉายาคำนั้น เมื่อเขียนเป็นอักษรไทย จึงต้องเขียนเป็น “จนฺทโชโต” หรือ “จันทะโชโต”
แต่ใครจะอ่านเสียงเป็น จัน-ดะ-โช-โต ก็อ่านได้ เพราะเป็นการอ่านตามเสียงบาลี แต่จะเขียนเป็น “จันดะโชโต” ใช้ ด เด็ก แทน ทหาร ดังที่ยกมาเสนอไว้นี้หาชอบไม่ เพราะผิดต่อหลักการถอดคำบาลีเป็นอักษรไทย
…………..
ดูก่อนภราดา!
: อย่าติดสมมุติ
: แต่ก็อย่าผิดสมมุติ
#บาลีวันละคำ (3,629)
20-5-65
…………………………….
…………………………….