กองกำลัง (บาลีวันละคำ 4,670)

กองกำลัง

บาลีว่าอย่างไร

ผู้เขียนบาลีวันละคำอ่านพบคำว่า “กองกำลัง” และมีคำอังกฤษกำกับไว้ว่า troop ก็เกิดความสงสัยว่า “กองกำลัง” บาลีว่าอย่างไร

พจนานุกรม สอ เสถบุตร แปล troop เป็นไทยดังนี้ –

1. กองร้อยทหารม้า 

2. ทหาร (ใช้เป็นพหูพจน์) 

3. หมู่, กลุ่ม 

4. ออกัน, เดินออ

พจนานุกรมอังกฤษ-บาลี แปล troop เป็นบาลีว่า: 

senābyūha เสนาพฺยูห (เส-นา-เพียว-หะ) = ขบวนทหาร, กองทหาร

หมายเหตุ:

ที่บอกคำอ่าน -พฺยูห ว่า เพียว-หะ นั้น คงมีหลายท่านคิดว่าอุตริ ควรจะบอกคำว่า พะ-ยู-หะ จึงจะถูกต้อง 

เนื่องจาก พ + ย ในคำนี้เป็นพยัญชนะควบกัน คือ พ ควบกับ ย หมายรู้ด้วยเครื่องหมายจุดใต้ พ = พฺ ดังนั้น พฺ จึงออกเสียง พะ เต็ม ๆ ไม่ได้ ต้องออกเสียงครึ่งเสียง ภาษาไวยากรณ์เรียกว่า อัฒสระ คือ ออกเสียง พะ แผ่ว ๆ แล้วตัดไปหา -ยู ทันที เสียงที่ออกมาจะเป็น เพียว หรือจะลองออกเสียง พะ-ยู ช้า ๆ แล้วค่อยเร่งให้เร็วขึ้น เสียงก็จะเป็น เพียว เช่นกัน ดังนั้น พฺยูห ออกเสียงว่า เพียว-หะ จึงใกล้เคียงกับเสียงจริงมากที่สุด

“เสนาพฺยูห” ประกอบด้วยคำว่า เสนา + พฺยูห 

(๑) “เสนา” 

บาลีอ่านว่า เส-นา รากศัพท์มาจาก สิ (ธาตุ = ผูก, มัด) + น ปัจจัย, แผลง อิ ที่ สิ เป็น เอ (สิ > เส) + อา ปัจจัยเครื่องหมายอิตถีลิงค์

: สิ > เส + น = เสน + อา = เสนา แปลตามศัพท์ว่า –

(1) “ผู้ที่ผูกกันไว้” คือ ผู้ที่ต้องเกาะกลุ่มกันเป็นพวก เป็นหมู่ เป็นกอง จึงจะสามารถปฏิบัติงานได้

(2) “ผู้เป็นเหตุให้ผูกมัดข้าศึกได้” คือ เมื่อมีข้าศึกศัตรูมารุกราน (หรือจะไปรุกรานบ้านเมืองอื่น) ต้องอาศัยหมู่คนชนิดเช่นนี้จึงจะสามารถจับข้าศึกได้

“เสนา” หมายถึง กองทัพ (an army)

บาลี “เสนา” สันสกฤตก็เป็น “เสนา” 

สํสกฤต-ไท-อังกฤษ อภิธาน บอกไว้ดังนี้ –

(สะกดตามต้นฉบับ)

“เสนา : (คำนาม) กองทัพ; ภควดี; มูรติพลหรือยุทโธปกรณานิของเทพดา; ชายาของการติเกย; an army; a goddess; the personified armament of the gods; the wife of Kārtikeya.”

ในภาษาไทย พจนานุกรมฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ.2542 บอกไว้ว่า –

“เสนา ๑ : (คำนาม) ไพร่พล. (ป., ส.).”

ต่อมา พจนานุกรมฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ.2554 แก้ไขบทนิยามใหม่ เป็น –

“เสนา ๑ : (คำโบราณ) (คำนาม) ข้าราชการฝ่ายทหาร. (ป., ส.).”

คำว่า “ไพร่พล” กับ “ข้าราชการฝ่ายทหาร” ให้ความรู้สึกที่ต่างกันอย่างมาก

(๒) “พยูห” 

โปรดสังเกต บาลีมีจุด ใต้ พ, ย สระ อู ไม่ใช่สระ อุ อ่านว่า เพียว-หะ รากศัพท์มาจาก วิ (คำอุปสรรค = วิเศษ, พิเศษ, แจ้ง, ต่าง) + อูหฺ (ธาตุ = รวบรวม; ไป; ตั้ง, วาง) + อ (อะ) ปัจจัย, แปลง อิ ที่ วิ เป็น ย (วิ > วฺย), แปลง ว เป็น พฺ (วฺย > พฺย)

: วิ > วฺย + อูหฺ = วฺยูหฺ + อ = วฺยูห > พฺยูห แปลตามศัพท์ว่า (1) “ทางที่รวมคนไว้ไม่ให้ไปที่อื่น” (2) “หมู่ที่ส่วนย่อยทั้งหลายไปรวมกันโดยพิเศษ” (3) “การจัดแจงวางกำลังไว้” 

“พฺยูห” (ปุงลิงค์) ในบาลีใช้ในความหมายดังนี้ – 

(1) การรวมหรือตั้งขบวน, การรวบกลุ่มของทหาร (massing or array, grouping of troops) 

(2) การตั้งแนวหรือการจัดกองทัพเป็นรูปใดรูปหนึ่ง, ขบวนรบหรือการสวนสนาม (the array or arrangement of troops in particular positions, order of parade or battle) 

(3) กอง, ก้อน, กลุ่ม (a heap, mass, collection) 

(4) ตรอกตัน, ซอยตัน (a blind alley, cul-de-sac)

บาลี “พฺยูห” สันสกฤตเป็น “วฺยูห” (ความจริงบาลีเป็น “วฺยูห” ก็มี)

สํสกฤต-ไท-อังกฤษ อภิธาน บอกไว้ดังนี้ –

(สะกดตามต้นฉบับ)

“วฺยูห : (คำนาม) ‘พยุหะ,’ ขะบวนทหาร, การจัดวางกองทหารเป็นริ้วขะบวนต่างๆ, ดุจ ‘ทณฺฑวฺยูห ( = ทัณฑพยุหะ), ขะบวนแถวชิดหรืแถวขยาย,’ ‘โภควฺยูห ( = โภคพยุหะ), ขะบวนแสนยภาค,’ ‘มณฺฑลวฺยูห ( = มัณฑลพยุหะ), ขะบวนวงก์กลม,’ ‘อสํหตวฺยูห ( = อสังหตพยุหะ), ขบวนระคน,’ ฯลฯ ฝูง, คณะ; ตรรก, ยุกติวาท, การคิดคำนึง; การทำ; ศรีระ; military army, the arrangement of troops in various positions, as ‘Daṇḍavyūha, the army in line,’ ‘Bhogavyūha, the army in column,’ ‘Maṇḍalavyūha, the army in circle,’ ‘Asaṅhatavyūha, the army in mixed order,’ &c.; a flock, a multitude; logic, reasoning; making; the body.”

ในภาษาไทยใช้เป็น “พยุห-” (มีคำอื่นมาสมาสข้างท้าย) และ “พยุหะ” พจนานุกรมฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ.2554 บอกไว้ว่า –

“พยุห-, พยุหะ : (คำนาม) กระบวน, หมู่, กองทัพ, พยู่ห์ ก็ว่า; ชื่อวิธีนับในปักษคณนา. (ป. พฺยูห, วฺยูห; ส. วฺยูห).”

เสนา + พฺยูห = เสนาพฺยูห > เสนาพยุหะ แปลว่า “การยาตราของกองทัพ” “การเคลื่อนพล” 

พจนานุกรมบาลี-อังกฤษ แปล “เสนาพฺยูห” ว่า massing of troops, grouping & fitting up an army (การจัดขบวนทัพหรือกองทัพ) 

พจนานุกรมฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ.2554 เก็บคำนี้เป็น “เสนาพยุห์” และ “เสนาพยูห์” บอกไว้ว่า –

“เสนาพยุห์, เสนาพยูห์ : (คำนาม) กระบวนทัพ. (ป., ส.).”

สรุปว่า –

คำว่า “กองกำลัง” 

มีผู้ใช้คำอังกฤษว่า troop 

พจนานุกรมอังกฤษ-บาลี แปล troop เป็นบาลีว่า “เสนาพฺยูห” 

ภาษาไทยใช้คำบาลีคำนี้เป็น “เสนาพยุห์” และ “เสนาพยูห์”

คำว่า “กองกำลัง” ยังไม่ได้เก็บไว้ในพจนานุกรมฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ.2554

แถม :

บาลีวันละคำนำให้รู้พระวินัย :

ในบรรดาศีล 227 ข้อของภิกษุ มีข้อหนึ่งบัญญัติไว้ว่า –

……………….

ทฺวิรตฺตติรตฺตญฺเจ  ภิกฺขุ  เสนาย  วสมาโน  

อุยฺโยธกํ  วา  พลคฺคํ  วา  เสนาพฺยูหํ  วา  

อนีกทสฺสนํ  วา  คจฺเฉยฺย  ปาจิตฺติยํ. 

……………….

สมเด็จพระมหาสมณเจ้า กรมพระยาวชิรญาณวโรรส ทรงแปลไว้ในหนังสือ “นวโกวาท” ว่า – 

……………….

ในเวลาที่อยู่ในกองทัพตามกำหนดนั้น 

ถ้าไปดูเขารบกันก็ดี หรือดูเขาตรวจพลก็ดี 

ดูเขาจัดกระบวนทัพก็ดี 

ดูหมู่เสนาที่จัดเป็นกระบวนแล้วก็ดี ต้องปาจิตตีย์.

……………….

สรุปว่า ภิกษุไปดูกระบวนทัพหรือกองทหารที่เดินขบวนสวนสนาม ผิดพระวินัย

…………..

ดูก่อนภราดา!

: พระพุทธศาสนาไม่มีกองกำลัง

: ถ้าข้าศึกมาทำให้ศาสนาพัง จะพึ่งใคร?

#บาลีวันละคำ (4,670)

26-3-68

…………………………….

ดูโพสต์ในเฟซบุ๊กของครูทองย้อย

…………………………….