ขณะจิต (บาลีวันละคำ 3,710)

ขณะจิต

คิดว่านานแค่ไหน

อ่านว่า ขะ-หฺนะ-จิด

ประกอบด้วยคำว่า ขณะ + จิต

(๑) “ขณะ” 

เขียนแบบบาลีเป็น “ขณ” อ่านว่า ขะ-นะ รากศัพท์มาจาก –

(1) ขณฺ (ธาตุ = เบียดเบียน) + อ (อะ) ปัจจัย

: ขณ+ อ = ขณ แปลตามศัพท์ว่า “เวลาที่เบียดเบียนชีวิตสัตว์”

(2) ขี (ธาตุ = สิ้นไป) + ยุ ปัจจัย, แปลง ยุ เป็น อน (อะ-นะ) แล้วแปลง น เป็น ณ, ลบ อี ที่ ขี ตามสูตร “ลบสระหน้า” (ขี + ยุ, ขี อยู่หน้า ยุ อยู่หลัง)

: ขี + ยุ > อน = ขีน > ขีณ > ขณ แปลตามศัพท์ว่า “เวลาเป็นที่สิ้นไปแห่งอายุของเหล่าสัตว์”

“ขณ” (ปุงลิงค์) หมายถึง ครู่หนึ่ง, เวลาชั่วครู่ (a short moment, wink of time)

บาลี “ขณ” สันสกฤตเป็น “กฺษณ”

สํสกฤต-ไท-อังกฤษ อภิธาน บอกไว้ว่า –

(สะกดตามต้นฉบับ)

“กฺษณ : (คำนาม) พิกัดเวลา (เท่ากับสามสิบกลาหรือสี่นาที); เวลาครู่หนึ่ง; งารสมโภชหรือฉลอง; เวลาว่างกิจ; โอกาศ; ความขึ้นแก่; ศูนย์กลาง, กลาง; a measure of time (equal to thirty Kalās or four minutes); a moment; a festival; vacation, leisure, opportunity; dependence or servitude; the centre, the middle;- (กริยาวิเศษณ์) สักครู่หนึ่ง; for a moment.”

ในภาษาไทย พจนานุกรมฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ.2554 บอกไว้ว่า –

“ขณะ : (คำนาม) ครู่, ครั้ง, คราว, เวลา, สมัย. (ป.; ส. กษณ).”

(๒) “จิต”

บาลีเป็น “จิตฺต” (ต เต่า 2 ตัว มีจุดใต้ ตฺ ตัวหน้า) อ่านว่า จิด-ตะ รากศัพท์มาจาก จินฺต (ธาตุ = คิด) + ต ปัจจัย, ลบ นฺ ที่ จินฺตฺ (จินฺต > จิต) 

: จินฺต + ต = จินฺตต > จิตฺต (นปุงสกลิงค์) แปลตามศัพท์ว่า (1) “สิ่งที่ทำหน้าที่คิด” (2) “สิ่งที่ทำหน้าที่รู้อารมณ์” หมายถึง จิต, ใจ, ความคิด (the heart, mind, thought)

พจนานุกรมบาลี-อังกฤษ ขยายความ “จิตฺต” ไว้ดังนี้ –

The heart (psychologically), i. e. the centre & focus of man’s emotional nature as well as that intellectual element which inheres in & accompanies its manifestations; i. e. thought. (หัวใจ [ทางจิตวิทยา] คือศูนย์และจุดรวมของธรรมชาติที่เกี่ยวกับความรู้สึกของมนุษย์ กับส่วนของสติปัญญาซึ่งอยู่ในการแสดงออกเหล่านั้น; กล่าวคือ ความคิด)

“จิตฺต” ในภาษาไทยตัดตัวสะกดออกตัวหนึ่ง ใช้เป็น “จิต” 

พจนานุกรมฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ.2554 บอกไว้ว่า –

“จิต, จิต– : (คำนาม) ใจ, สิ่งที่มีหน้าที่รู้ คิดและนึก, (โบราณ เขียนว่า จิตร), ลักษณนามว่า ดวง. (ป. จิตฺต).”

ขณะ + จิต = ขณะจิต (ขะ-หฺนะ-จิด) แปลว่า “ครู่หนึ่งแห่งจิต” 

พจนานุกรมพุทธศาสตร์ ไทย-อังกฤษ ของท่าน ป.อ. ปยุตฺโต แปล “ขณะจิต” ว่า a thought-moment.

คำว่า “ขณะจิต” ยังไม่ได้เก็บไว้ในพจนานุกรมฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ.2554

อภิปรายขยายความ :

คำว่า “ขณะจิต” เป็นคำที่แปลเชิงทับศัพท์มาจากคำบาลี “จิตฺตกฺขณ” อ่านว่า จิด-ตัก-ขะ-นะ 

โปรดสังเกตว่า คำไทย “ขณะจิต” คำบาลีไม่ใช่ “ขณจิตฺต” (ขะ-นะ-จิด-ตะ) แต่สลับคำเป็น “จิตฺตกฺขณ” เป็นลักษณะที่ตรงกับที่รู้กันทั่วไปว่า ไทย-แปลจากหน้าไปหลัง บาลี-แปลจากหลังมาหน้า

: “ครู่หนึ่งแห่งจิต”

ไทย-แปลจากหน้าไปหลัง = “ขณะจิต” : ขณะ (ครู่หนึ่ง) + จิต (จิต)

บาลี-แปลจากหลังมาหน้า = “จิตฺตกฺขณ” : จิตฺต (จิต) + ขณ (ครู่หนึ่ง)

อนึ่ง โปรดสังเกตว่า จิตฺต + ขณ ไม่เป็น จิตฺตขณ แต่เป็น “จิตฺตกฺขณ” เพราะตามหลักบาลีไวยากรณ์ว่าด้วยการสมาส ท่านให้ซ้อน กฺ ระหว่างศัพท์ –

: จิตฺต + กฺ + ขณ = จิตฺตกฺขณ

…………..

ที่เรียกว่า “ ขณ > ขณะ > ครู่หนึ่ง” ยาวนานแค่ไหน?

หนังสือ ศัพท์วิเคราะห์ ของ พระมหาโพธิวงศาจารย์ (ทองดี สุรเตโช ป.ธ.๙, ราชบัณฑิต) แสดงไว้ว่า –

“ทสหิ อจฺฉราหิ องฺคุลิโผฏฺเฐหิ ลกฺขิโต กาโล ขโณ นาม = เวลาที่กำหนดด้วยการดีดนิ้วมือ 10 ครั้ง ชื่อว่าขณะ”

ลองนึกถึงภาพคนดีดนิ้วมือเข้ากับจังหวะเพลง ไม่ว่าจะเป็นจังหวะเร็วหรือช้า อึดใจเดียวก็ 10 ครั้งแล้ว 

แต่ในทางธรรม ท่านแสดงละเอียดยิ่งกว่านั้น กล่าวคือ จิต คือความคิดที่เกิดขึ้น 1 ขณะ ประกอบด้วย 3 อนุขณะ (ขณะย่อย) คือ –

(1) อุปปาทขณะ = ขณะที่เกิดขึ้น (arising; genesis)

(2) ฐิติขณะ = ขณะที่ดำรงอยู่ (duration; static moment; the moment of standing)

(3) ภังคขณะ = ขณะที่ดับไป (dissolution; cessation; dissolving or waning moment)

รวม 3 อนุขณะ (เกิดขึ้น ตั้งอยู่ ดับไป) หมุนเวียนเรื่อยไป นับเป็น 1 “ขณะจิต” ที่เกิดขึ้น ซึ่งเป็นเวลาที่รวดเร็วนักหนา

“ขณะจิต” ของมนุษย์ เกิด-ดับ เกิด-ดับ อยู่ตลอดเวลา เทียบกับสิ่งที่สายตามองเห็น เช่น แสงไฟจากดวงไฟฟ้า เมื่อเปิดไฟ เราเห็นว่าไฟติดสว่างตลอดเวลา แต่นักวิทยาศาสตร์บอกว่า แสงไฟนั้นไม่ได้ติดตลอดเวลา แต่ติดแล้วดับ ดับแล้วติด แต่เพราะมันดับแล้วติดเร็ว เราจึงเห็นว่ามันติดตลอดเวลา

“ขณะจิต” ก็เช่นเดียวกัน ไม่ได้ตั้งอยู่ตลอดเวลา แต่เกิดขึ้น-ตั้งอยู่-ดับไป-เกิดขึ้น-ตั้งอยู่-ดับไป ด้วยความเร็วนักหนา เราจึงรู้สึกจิตของเราตั้งอยู่ คือคิดอยู่ มีอยู่ตลอดเวลา 

…………..

ดูก่อนภราดา!

: เพียงชั่วขณะจิต

: ชีวิตก็เปลี่ยน

#บาลีวันละคำ (3,710)

9-8-65 

…………………………….

ดูโพสต์ในเฟซบุ๊กของครูทองย้อย

…………………………….