คิลานปัจจยเภสัชบริขาร (บาลีวันละคำ 3,821)

อันวเศษ

แปลว่า “หมดหัวใจ”

อ่านว่า อัน-วะ-เสด

“อันวเศษ” เขียนแบบบาลีเป็น “อนวเสส” อ่านว่า อะ-นะ-วะ-เส-สะ รากศัพท์มาจาก น + อว + เสส

(๑) “น”

บาลีอ่านว่า นะ เป็นศัพท์จำพวกนิบาต แปลว่า ไม่, ไม่ใช่ (no, not)

“น” เมื่อไปประสมกับคำอื่น มีกฎดังนี้ –

(1) ถ้าคำหลังขึ้นต้นด้วยพยัญชนะ ให้แปลง น เป็น อ (อะ)

(2) ถ้าคำหลังขึ้นต้นด้วยสระ คือ อ อา อิ อี อุ อู เอ โอ ให้แปลง น เป็น อน (อะ-นะ)

ในที่นี้ “อว” ขึ้นต้นด้วยสระ คือ อ จึงแปลง น เป็น อน

(๒) “อว”

อ่านว่า อะ-วะ เป็นคำอุปสรรค (prefix) แปลว่า –

(1) ต่ำกว่า, ต่ำ (lower, low)

(2) ลง, ลงต่ำไป, ห่างลงไป, ออกไป (down, downward, away down, off)

“อว” แปลง เป็น “โอ” พบได้ทั่วไปในบาลี หรือจะกล่าวก็ได้ว่า อุปสรรคคำนี้มี 2 รูป เป็น “อว” รูปหนึ่ง เป็น “โอ” อีกรูปหนึ่ง

ในที่นี้ “อว” คงรูปเป็น “อว”

(๓) “เสส”

บาลีอ่านว่า เส-สะ รากศัพท์มาจาก สิสฺ (ธาตุ = ประกอบไม่ทั้งหมด, ส่วนเหลือ) + อ (อะ) ปัจจัย, แผลง อิ ที่ สิ-(สฺ) เป็น เอ (สิสฺ > เสส)

: สิสฺ + อ = สิส > เสส แปลตามศัพท์ว่า “ส่วนที่ประกอบไม่ทั้งหมด”

ขยายคำ : สิสฺ ธาตุ ท่านไขความว่า “อสพฺพยุชฺชเน” (อะ-สับ-พะ-ยุด-ชะ-เน) แปลว่า “ใช้ในความหมายว่าประกอบไม่ทั้งหมด” คือเอาสิ่งนั้นไปประกอบกับสิ่งอื่น แต่เอาไปประกอบไม่หมด ส่วนที่ไม่ได้เอาไปประกอบจึงเรียกว่า “เสส” คือ “ส่วนที่เหลือ”

“เสส” ถ้าใช้เป็นคำนาม (ปุงลิงค์; นปุงสกลิงค์) หมายถึง ส่วนเหลือ (remainder) ถ้าใช้เป็นคุณศัพท์ หมายถึง เศษ, ที่เหลือ (remaining, left)

การประสมคำ :

๑ อว + เสส = อวเสส (อะ-วะ-เส-สะ) แปลตามศัพท์ว่า “มีส่วนเหลือลง” หมายถึง สิ่งที่ยังเหลืออยู่, ส่วนที่ยังคงอยู่ (remainder, remaining part)

๒ น + อวเสส = นอวเสส > อนวเสส (อะ-นะ-วะ-เส-สะ) แปลว่า “มีส่วนเหลือลงอยู่หามิได้” หมายถึง ไม่มีอะไรเหลืออยู่ (without any remainder) ถ้าเป็นการกระทำ ก็คือทำอย่างสุดหัวใจ ทำเต็มที่ (fully, completely)

“อนวเสส” เขียนแบบไทยขั้นแรกเป็น “อนวเศษ” อ่านว่า อะ-นะ-วะ-เสด

เนื่องจากคำพยางค์สั้นเรียงกัน 3 คำ คือ อะ-นะ-วะ- ชวนให้ออกเสียงตะกุกตะกัก เพื่อความราบรื่นในการออกเสียง จึงปรับรูปคำเป็น “อันวเศษ” อ่านว่า อัน-วะ-เสด (กรุณาอย่าเข้าใจผิดว่าเป็น “อันวิเศษ”)

ขยายความ :

“อันวเศษ” หมายถึง ทำอะไรทำจนหมดสิ้นไม่เหลือเศษ ยกตัวอย่าง-การให้-ให้ทั้งหมดเท่าที่มีอยู่ เช่น ตักข้าวใส่บาตรก็ใส่จนหมดขันหมดชาม ไม่ขยักไว้ มีเงินติดตัวอยู่ 100 บาท บริจาคหมดทั้ง 100 ไม่เหลือติดกระเป๋าเลย อย่างนี้พูดเป็นคำบาลีว่า อนวเสเสเนว (อะ-นะ-วะ-เส-เส-เน-วะ) แปลว่า “โดยไม่มีส่วนเหลือนั่นเทียว” พูดเป็นคำไทยว่า “ทำอย่างอันวเศษ”

คนที่ทำอย่างนี้ได้ต้องใจเด็ดและกล้าสู้กับปัญหาที่อาจจะเกิดตามมา เช่นบริจาคเงินจนหมดกระเป๋า ไม่มีค่ารถกลับบ้านจะแก้ปัญหาอย่างไร ทำแล้วตัวเองเดือดร้อนก็ผิดหลักธรรม เพราะฉะนั้น นอกจากใจเด็ดแล้วก็ต้องฉลาดรอบคอบด้วย

“อันวเศษ” ยังไม่มีใช้ในภาษาไทย ขอเสนอไว้ในวงวรรณอีกคำหนึ่ง

เห็นใครทำอะไรทุ่มสุดตัว ทำสุดใจขาดดิ้น ก็พูดได้ว่า-ทำอย่างอันวเศษ

…………..

ดูก่อนภราดา!

: ถ้าจะรัก รักหมดหัวใจ

: แต่ถ้าจะเกลียดใคร เกลียดแค่ครึ่งเดียว

#บาลีวันละคำ (3,821)

28-11-65 

…………………………….

ดูโพสต์ในเฟซบุ๊กของครูทองย้อย

……………………………