อุภัยเจษฎุทิศ (บาลีวันละคำ 569)
อุภัยเจษฎุทิศ
(สืบเนื่องมาจาก “ชมัยมรุเชฐ”)
อ่านว่า อุ-ไพ-เจด-สะ-ดุ-ทิด
อ่านตามหลักคำสมาสว่า อุ-ไพ-ยะ-เจด-สะ-ดุ-ทิด
ประกอบด้วย อุภัย + เจษฏา + อุทิศ
“อุภัย” บาลีเป็น “อุภย” (อุ-พะ-ยะ) คำในชุดนี้มีอีก 2 คำ คือ “อุภ” (อุ-พะ) และ “อุโภ” (อุ-โพ) แปลว่า ทั้งคู่, ทั้งสอง, ทั้งสองประการ (หลักนิยมของคำนี้ในภาษาบาลีไม่ได้เน้นที่จำนวน 2 แต่เน้นที่ความเป็นคู่ เช่น บิดากับมารดา สามีกับภรรยา มือทั้งสอง เท้าทั้งสอง ดวงตาทั้งคู่)
“เจษฎา” (เจด-สะ-ดา) บาลีเป็น “เชฏฺฐ” (เชด-ถะ) สันสกฤตเป็น “เชฺยษฺฐ” แปลว่า เลิศ, ยอด, พี่ชายหรือพี่สาวคนโต (ดูเพิ่มเติมที่ “ชมัยมรุเชฐ” บาลีวันละคำ (565) 2-12-56)
พจน.42 มีคำว่า “เจษฎา” แปลว่า ผู้เป็นใหญ่ที่สุด, พี่ และมีคำว่า “เชษฐา” (นิยมใช้ในบทกลอน) แปลว่า พี่ชาย, คู่กับ กนิษฐา คือ น้องสาว
“เจษฎา” กลายมาจาก “เชษฐา” นั่นเอง
“อุทิศ” บาลีเป็น “อุทฺทิสฺส” (อุด-ทิด-สะ) สันสกฤตเป็น “อุทฺทิศฺย” ภาษาไทยใช้ว่า “อุทิศ” (อุ-ทิด) ไม่ตามทั้งบาลีทั้งสันสกฤต
“อุทิศ” ในภาษาไทยมีความหมายว่า –
1. “ให้, ยกให้” เช่น ขออุทิศส่วนบุญให้แก่ผู้ล่วงลับไปแล้ว
2. “ทําเพื่อ” เช่น เพลงนี้อุทิศเพื่อเธอ, หนังสือเล่มนี้อุทิศแด่คุณพ่อและคุณแม่
3. “สละให้โดยเจาะจง” เช่น ชีวิตนี้ขออุทิศให้แก่แผ่นดิน
(ดูเพิ่มเติมที่ “อุทฺทิสฺส” บาลีวันละคำ (167) 22-10-55)
อุภัย + เจษฏา + อุทิศ = อุภัยเจษฎุทิศ (-ฎา + อุ– = ฎู (มีสระ อุ ใต้ ฎ ชฎา) อ่านว่า ดุ-) แปลว่า “อุทิศให้แด่พี่ทั้งสอง”
“อุภัยเจษฎุทิศ” เป็นชื่อสะพานข้ามคลองขื่อหน้า ถนนซางฮี้ (ปัจจุบันคือถนนราชวิถี) กรุงเทพมหานคร
สะพานนี้สมเด็จพระมหิตลาธิเบศร อดุลยเดชวิกรม พระบรมราชชนก ขณะดำรงพระอิสริยยศสมเด็จพระเจ้าลูกยาเธอ เจ้าฟ้ามหิดลอดุลยเดช กรมขุนสงขลานครินทร์ มีพระดำริให้ก่อสร้างขึ้นใน พ.ศ.2452 เนื่องจากทรงเจริญพระชนมายุ 17 พรรษา เสมอด้วยพระชนมายุของสมเด็จพระเชษฐา 2 พระองค์ คือ สมเด็จพระบรมโอรสาธิราช เจ้าฟ้ามหาวชิรุณหิศ สยามมกุฏราชกุมาร และ สมเด็จพระเจ้าลูกยาเธอ เจ้าฟ้าสมมุติวงศ์วโรทัย กรมขุนศรีธรรมราชธำรงฤทธิ์ ซึ่งสวรรคตและสิ้นพระชนม์ไปแล้ว จึงมีพระประสงค์จะสร้างสะพานให้เป็นถาวรวัตถุอุทิศถวาย
ปัจจุบันสะพานนี้ไม่มีแล้ว ชื่อของสะพานได้กลายเป็นชื่อสี่แยก คือ แยกอุภัยเจษฎุทิศ (อักษรอังกฤษที่ป้ายสะกดว่า Uphaichetsaduthit)
พระราชปณิธานอันเป็นอมตวาจาของสมเด็จพระมหิตลาธิเบศร อดุลยเดชวิกรม พระบรมราชชนก ผู้สร้างสะพาน “อุภัยเจษฎุทิศ” ก็คือ –
——————-
“ขอให้ถือประโยชน์ส่วนตัวเป็นที่สอง
ประโยชน์ของเพื่อนมนุษย์เป็นกิจที่หนึ่ง
ลาภ ทรัพย์ และเกียรติยศ จะตกแก่ท่านเอง
ถ้าท่านทรงธรรมะแห่งอาชีพไว้ให้บริสุทธิ์”
——————-
: ถ้าพิสูจน์ได้ว่า ท่านทำประโยชน์ของเพื่อนมนุษย์อย่างบริสุทธิ์ใจ
คนที่มาไล่ท่านก็คือโจร
: ถ้าพิสูจน์ได้ว่า ท่านทำประโยชน์ตนบนประโยชน์ของเพื่อนมนุษย์
ท่านก็กำลังเป็นโจรเสียเอง
———————-
(สนองคำเสนอของ Pornthep Praditchaikul)
6-12-56