มัชฌิมประเทศ (บาลีวันละคำ 4,022)
มัชฌิมประเทศ
คำที่ชาวพุทธควรรู้
อ่านว่า มัด-ชิ-มะ-ปฺระ-เทด
ประกอบด้วยคำว่า มัชฌิม + ประเทศ
(๑) “มัชฌิม”
เขียนแบบบาลีเป็น “มชฺฌิม” อ่านว่า มัด-ชิ-มะ ศัพท์เดิมมาจาก มชฺฌ + อิม (อิ-มะ) ปัจจัย
(ก) “มชฺฌ” รากศัพท์มาจาก มชฺ (ธาตุ = บริสุทธิ์, สะอาด) + ฌ ปัจจัย
: มชฺ + ฌ = มชฺฌ แปลตามศัพท์ว่า “จุดที่หมดจด”
“มชฺฌ” ในบาลีใช้ในความหมายดังนี้ –
(1) (นปุงสกลิงค์) ตรงกลาง, กลาง ๆ, สามัญ, มัธยม, สายกลาง (middle, medium, mediocre, secondary, moderate)
(2) (ปุงลิงค์) สะเอว (the waist)
(ข) มชฺฌ + อิม = มชฺฌิม ใช้เป็นคุณศัพท์ แปลตามศัพท์ว่า “-อันตั้งอยู่ในท่ามกลาง” หรือ “-อันเป็นไปในท่ามกลาง”
ความหมายนี้ใช้ในการเทียบเคียงคำซึ่งเป็นคู่กันกับความหมายว่า มากกว่านั้นหรือน้อยกว่านั้น ในกระบวน 3 คำ เช่น “เล็ก – กลาง – ใหญ่” (small – medium – big) หรือ “แรก – กลาง – หลัง” (first – middle – last)
“มชฺฌิม” เขียนแบบไทยเป็น “มัชฌิม” พจนานุกรมฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ.2554 บอกไว้ว่า –
“มัชฌิม– : (คำวิเศษณ์) ปานกลาง. (ป. มชฺฌิม).”
(๒) “ประเทศ”
บาลีเป็น “ปเทส” อ่านว่า ปะ-เท-สะ รากศัพท์มาจาก ป (คำอุปสรรค = ทั่ว, ข้างหน้า, ก่อน, ออก) + ทิส (ธาตุ = แสดง, ชี้แจง) + ณ ปัจจัย, ลบ ณ, แผลง อิ ที่ ทิ-(สฺ) เป็น เอ (ทิสฺ > เทส)
: ป + ทิสฺ = ปทิสฺ + ณ = ปทิสณ > ปทิส > ปเทส แปลตามศัพท์ว่า “ส่วนเป็นเหตุปรากฏแห่งหมู่” หมายถึง เครื่องแสดง, ที่ตั้ง, ขอบเขต, แถบ; แดน, จุด, สถานที่ (indication, location, range, district; region, spot, place)
บาลี “ปเทส” สันสกฤตเป็น “ปฺรเทศ” ภาษาไทยใช้อิงสันสกฤตเป็น “ประเทศ”
พจนานุกรมฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ.2554 บอกไว้ว่า –
“ประเทศ : (คำนาม) บ้านเมือง, แว่นแคว้น, ถิ่นที่อยู่; คำเพิ่มข้างหลังของคำเดิม เมื่อเพิ่มแล้วความหมายคงเดิม เช่น อุรประเทศ หทัยประเทศ. (ส. ปฺรเทศ; ป. ปเทส).”
ในบาลี มชฺฌิม + ปเทส ซ้อน ปฺ
: มชฺฌิม + ปฺ + ปเทส = มชฺฌิมปฺปเทส (มัด-ชิ-มับ-ปะ-เท-สะ) แปลว่า “ดินแดนอันมีในท่ามกลาง”
บาลี “มชฺฌิมปฺปเทส” ใช้ในภาษาไทยเป็น “มัชฌิมประเทศ” พจนานุกรมฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ.2554 บอกไว้ว่า –
“มัชฌิมประเทศ : (คำนาม) ประเทศอินเดีย, ตามแบบหมายถึงอินเดียตอนกลาง.”
ขยายความ :
“มัชฌิมประเทศ” เรียกอีกชื่อหนึ่งว่า “มัชฌิมชนบท” (มัด-ชิ-มะ-ชน-นะ-บด)
พจนานุกรมพุทธศาสน์ ฉบับประมวลศัพท์ ของท่าน ป.อ. ปยุตฺโต ขยายความไว้ดังนี้ –
…………..
มัชฌิมชนบท, มัชฌิมประเทศ : ประเทศที่ตั้งอยู่ในท่ามกลาง, ถิ่นกลาง เป็นอาณาเขตที่กำหนดว่า มีความเจริญรุ่งเรือง มีประชาชนหนาแน่น มีเศรษฐกิจดี เป็นศูนย์กลางแห่งการค้าขาย เป็นที่อยู่แห่งนักปราชญ์ผู้มีวิชาความรู้ เป็นที่รวมของการศึกษาเป็นต้น …
…………..
(“มัชฌิมประเทศ” ในอินเดียสมัยพุทธกาล ตามที่กำหนดไว้ในคัมภีร์เป็นดังนี้ -)
…………..
… กำหนดเขต ทิศบูรพา ภายในนับแต่มหาศาลนครเข้ามา อาคเนย์ นับแต่แม่น้ำสัลลวตีเข้ามา ทักษิณ นับแต่เสตกัณณิกนิคมเข้ามา ปัศจิม นับแต่ถูนคามเข้ามา อุดร นับแต่ภูเขาอุสีรธชะเข้ามา นอกจากนั้นไปเป็น ปัจจันตชนบท หรือ ปัจจันตประเทศ
…………..
คำที่คู่กับ “มัชฌิมประเทศ” คือ “ปัจจันตประเทศ”
คู่กับ “มัชฌิมชนบท” คือ “ปัจจันตชนบท”
…………..
ดูก่อนภราดา!
: อยู่ในถิ่นที่ดี มีโอกาสเจริญไปแล้วครึ่งตัว
: แต่ถ้าทำตัวเลอะเทอะ เสื่อมหมดทั้งตัว
#บาลีวันละคำ (4,022)
17-6-66
…………………………….
…………………………….