ปาฏิโภค (บาลีวันละคำ 4,417)

ปาฏิโภค

คำที่ไม่ได้ใช้ แต่รู้ไว้ก็ดี

อ่านว่า ปา-ติ-โพก

“ปาฏิโภค” บาลีอ่านว่า ปา-ติ-โพ-คะ รากศัพท์มาจาก ปฏิ (คำอุปสรรค = เฉพาะ, ตอบ, ทวน, กลับ) + ภุชฺ (ธาตุ = รักษา) + ณ ปัจจัย, ลบ ณ, ทีฆะ อะ ที่ ปฏิ เป็น อา, แผลง อุ ที่ ภุชฺ เป็น โอ, แปลง ช เป็น ค 

: ปฏิ + ภุชฺ = ปฏิภุชฺ + ณ = ปฏิภุชณ > ปฏิภุช > ปาฏิภุช > ปาฏิโภช > ปาฏิโภค แปลตามศัพท์ว่า “ผู้รักษา” 

หนังสือ ศัพท์วิเคราะห์ ของ พระมหาโพธิวงศาจารย์ (ทองดี สุรเตโช ป.ธ.๙, ราชบัณฑิต) แปล “ปาฏิโภค” ว่า ผู้ค้ำประกัน, ผู้รับรอง 

พจนานุกรมบาลี-อังกฤษ แปล “ปาฏิโภค” ว่า a sponsor (ผู้อุปถัมภ์) แต่ก็แสดงความเห็นไว้ว่า อาจมีความหมายว่า “counter-enjoyable,” i. e. one who has to be made use of in place of someone else (“ใช้แทน”, คือ นายประกัน) 

พจนานุกรมฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ.2554 บอกไว้ว่า – 

“ปาฏิโภค : (คำแบบ) (คำนาม) ผู้รับประกัน, นายประกัน. (ป.).”

หมายเหตุ : “คำแบบ” หมายถึง คำที่ใช้เฉพาะในหนังสือ ไม่ใช่คำพูดทั่วไป

ขยายความ :

“ปาฏิโภค” ไม่ใช่คำที่ใช้พูดกันเสมอ ๆ คนส่วนมากไม่คุ้นกับคำนี้ แม้จะมีเก็บไว้ในพจนานุกรมฯ แต่ก็ไม่มีใครเอามาใช้พูดกัน

ในหมู่นักเรียนบาลี คำว่า “ปาฏิโภค” ที่รู้จักกันดีน่าจะเป็นเรื่องของพระนันทะ

พจนานุกรมพุทธศาสน์ ฉบับประมวลศัพท์ ของท่าน ป.อ. ปยุตฺโต เล่าเรื่องพระนันทะไว้ดังนี้ –

…………..

นันทะ : พระอนุชาของพระพุทธเจ้าแต่ต่างพระมารดา คือประสูติแต่พระนางมหาปชาบดีโคตมี ได้ออกบวชในวันมงคลสมรสกับนางชนปทกัลยาณี เบื้องแรกประพฤติพรหมจรรย์อยู่ด้วยความจำใจ แต่ต่อมาพระพุทธเจ้าทรงสอนด้วยอุบาย จนพระนันทะเปลี่ยนมาตั้งใจปฏิบัติธรรม และในที่สุดก็ได้บรรลุอรหัตผล ได้รับยกย่องเป็นเอตทัคคะในบรรดาภิกษุผู้สำรวมอินทรีย์ พระนันทะมีรูปพรรณสัณฐานคล้ายพระพุทธเจ้า แต่ต่ำกว่าพระพุทธองค์ ๔ นิ้ว

…………..

ที่ว่า “พระพุทธเจ้าทรงสอนด้วยอุบาย” คือ ทรงพาพระนันทะไปชมสวรรค์ พระนันทะเห็นนางฟ้างามล้ำเลิศกว่านางชนปทกัลยาณีก็อยากได้ พระพุทธเจ้าทรงรับรองว่า ถ้าพระนันทะบวชปฏิบัติธรรมอยู่ต่อไปก็จะทรงเป็น “ปาฏิโภค” คือเป็นนายประกันให้ได้นางฟ้าสมใจ พระนันทะก็ตกลง

เมื่อเรื่องนี้รู้ไปในหมู่ภิกษุ ภิกษุทั้งหลายพูดล้อเลียนว่า พระนันทะปฏิบัติธรรมเพราะอยากได้นางฟ้า ทำให้พระนันทะรู้สึกอาย แล้วเลยตั้งใจปฏิบัติธรรมจริง ๆ จนได้บรรลุธรรมเป็นพระอรหันต์

วันหนึ่ง เพื่อนภิกษุถามว่า ตอนนี้ยังอยากได้นางฟ้าอยู่หรือเปล่า พระนันทะตอบว่าไม่อยากได้แล้ว ภิกษุไปทูลพระพุทธเจ้าว่าพระนันทะอวดอุตริมนุสธรรม พระพุทธเจ้าตรัสว่า พระนันทะไม่ได้อวด แต่ได้บรรลุธรรมแล้วจริง

…………..

ดูก่อนภราดา!

: รับจ้างทำความดี อาจดูน่าอาย

: แต่รับจ้างทำความชั่ว น่าอายที่สุด

#บาลีวันละคำ (4,417)

16-7-67 

…………………………….

ดูโพสต์ในเฟซบุ๊กของครูทองย้อย

…………………………….