ยมบุรุษ (บาลีวันละคำ 4,498)

16 ตุลาคม 2024 suriyan bunthae

ยมบุรุษ

เจ้ากรรมนายเวรตัวจริง

อ่านว่า ยม-มะ-บุ-หฺรุด

ประกอบด้วยคำว่า ยม + บุรุษ

(๑) “ยม”

บาลีอ่านว่า ยะ-มะ รากศัพท์มาจาก ยมฺ (ธาตุ = ระวัง, เลี้ยงดู, ปรนปรือ) + อ (อะ) ปัจจัย

: ยมฺ + อ = ยม แปลตามศัพท์ว่า –

(1) “ผู้คอยระวังเหล่าสัตว์” คือใครทำกรรมอย่างไร ควรไปเสวยผลในภพภูมิไหน ก็นำไปส่งยังภพภูมินั้น เหมือนคนดูแลสัตว์เลี้ยงให้อยู่ในที่ในทาง

(2) “ผู้ปรนปรือ” คือคอยรับใช้มัจจุราชด้วยการนำคนถึงที่ตายไป

พจนานุกรมบาลี-อังกฤษ แปล “ยม” ว่า the ruler of the kingdom of the dead (ผู้ปกครองอาณาจักรแห่งคนตาย)

สรุปว่า “ยม” หมายถึง ความตาย หรือโลกแห่งความตาย (death, world of the dead) ไม่ใช่นรกหรือสวรรค์โดยเฉพาะ

ในภาษาไทย พจนานุกรมฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ.2554 บอกไว้ว่า –

“ยม ๒, ยม– : (คำนาม) เทพเจ้าผู้เป็นใหญ่ประจำโลกของคนตาย; ชื่อดาวเคราะห์แคระในระบบสุริยะ มองไม่เห็นด้วยตาเปล่า อยู่ห่างดวงอาทิตย์ประมาณ ๕,๙๐๐ ล้านกิโลเมตร มีเส้นผ่าศูนย์กลางอยู่ระหว่าง ๒,๕๘๐ ถึง ๓,๕๓๐ กิโลเมตร ทางโคจรเป็นวงรีมาก ทำให้ส่วนหนึ่งของทางโคจรอยู่ภายในวงโคจรของดาวเนปจูน, ดาวพลูโต ก็เรียก. (ป., ส.).”

(๒) “บุรุษ”

บาลีเป็น “ปุริส” อ่านว่า ปุ-ริ-สะ รากศัพท์มาจาก –

(1) ปุรฺ (ธาตุ = เต็ม) + อิส ปัจจัย

: ปุรฺ + อิส = ปุริส แปลตามศัพท์ว่า “ผู้ยังดวงใจของบิดามารดาให้เต็ม”

(2) ปุ ( = นรก) + ริสฺ (ธาตุ = เบียดเบียน, กำจัด) + อ (อะ) ปัจจัย

: ปุ + ริสฺ = ปุริสฺ + อ = ปุริส แปลตามศัพท์ว่า “ผู้เบียดเบียนนรก” คือทำให้นรกว่าง เพราะเกิดมาทำให้บิดามารดาไม่ต้องตกนรกขุมที่ชื่อ “ปุตตะ”

(3) ปุริ ( = เบื้องบน) + สี (ธาตุ = อยู่) + อ (อะ) ปัจจัย, ลบสระหน้า คือ อี ที่ สี (สี > ส)

: ปุริ + สี = ปุริสี + อ = ปุริสี > ปุริส แปลตามศัพท์ว่า “ผู้อยู่ในเบื้องสูง” หมายถึงเป็นหัวหน้า

(4) ปุร ( = เบื้องหน้า) + สี (ธาตุ = เป็นไป) + อ (อะ) ปัจจัย, ลง อิ อาคมระหว่างบทหน้ากับธาตุ (ปุร + อิ + สี), ลบสระหน้า คือ อี ที่ สี (สี > ส)

: ปุร + อิ + สี = ปุริสี + อ = ปุริสี > ปุริส แปลตามศัพท์ว่า “ผู้เป็นไปในเบื้องหน้า” หมายถึงผู้นำหน้า

(5) ป ( = ปกติ) + อุร ( = อก) + สี (ธาตุ = นอน) + อ (อะ) ปัจจัย, ลง อิ อาคมระหว่างบทหน้ากับธาตุ (ป + อุร = ปุร + อิ + สี), ลบสระหน้า คือ อี ที่ สี (สี > ส)

: ป + อุร = ปุร + อิ + สี = ปุริสี + อ = ปุริสี > ปุริส แปลตามศัพท์ว่า “ผู้นอน บน อก โดยปกติ”

“ปุริส” ในบาลีใช้ในความหมาย 2 อย่าง คือ –

(1) ผู้ชาย (คือเพศที่ต่างจากผู้หญิง) (man [as representative of the male sex, contrasted to woman])

(2) มนุษย์, คน (คือสิ่งมีชีวิตที่ต่างจากสัตว์และอมนุษย์อื่น ๆ (a man, a human, a human being)

เป็นอันว่า “ปุริส” ในภาษาบาลีไม่ได้เล็งที่ “ผู้ชาย” เสมอไป ในที่หลายแห่งหมายถึง “คน” หรือมนุษย์ทั่วไป ไม่แยกว่าชายหรือหญิง เช่นเดียวกับคำว่า man ในภาษาอังกฤษ แปลว่า “ผู้ชาย” ก็ได้ แปลว่า “คน” หรือมนุษย์ทั่วไปก็ได้

บาลี “ปุริส” สันสกฤตเป็น “ปุรุษ”

สํสกฤต-ไท-อังกฤษ อภิธาน มีคำว่า “ปุรุษ” และ “ปุรูษ” บอกไว้ดังนี้ –

(สะกดตามต้นฉบับ)

“ปุรุษ, ปุรูษ : (คำนาม) ‘บุรุษ,’ นร (ทั่วไปหรือเอกชน), ชาย, มนุษยชาติ; อาตมัน; พระเจ้า, พระปรเมศวร; พระวิษณุ; พระพรหม; ชีวิต; อณู; ผู้ศึกษาสานขยตัตววิทยา; สหาย; พระเมรุบรรพต; a man (generally or individually), a male, mankind; the soul; God; the Supreme Being; Vishnu; Brahmâ; life; an atom; a follower of the Śânkhya philosophy; a friend; the mountain Meru.”

“ปุริส” ในภาษาไทยเขียนอิงสันสกฤตเป็น “บุรุษ” พจนานุกรมฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ.2554 บอกไว้ว่า –

“บุรุษ, บุรุษ– : (คำนาม) ผู้ชาย, เพศชาย, คู่กับ สตรี, ใช้ในลักษณะที่สุภาพ; (ไว) น. คำสรรพนามบอกผู้พูด เรียกว่า สรรพนามบุรุษที่ ๑, คำสรรพนามบอกผู้ที่พูดด้วย เรียกว่า สรรพนามบุรุษที่ ๒, คำสรรพนามบอกผู้ที่พูดถึง เรียกว่า สรรพนามบุรุษที่ ๓. (ส. ปุรุษ; ป. ปุริส).”

ยม + ปุริส = ยมปุริส (ยะ-มะ-ปุ-ริ-สะ) แปลว่า “บุรุษของพระยม” = เจ้าหน้าที่ของพระยม

“ยมปุริส” ใช้ในภาษาไทยเป็น “ยมบุรุษ” อ่านว่า ยม-มะ-บุ-หฺรุด

คำว่า “ยมบุรุษ” ยังไม่ได้เก็บไว้ในพจนานุกรมฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ.2554

พจนานุกรมฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ.2554 เก็บคำที่ขึ้นต้นด้วย ยม- ไว้ 6 คำ คือ ยมขันธ์ ยมทัณฑ์ ยมทูต ยมบาล ยมราช ยมโลก

ไม่มีคำว่า “ยมบุรุษ”

ขยายความ :

พจนานุกรมพุทธศาสน์ ฉบับประมวลศัพท์ ของท่าน ป.อ. ปยุตฺโต มีคำว่า “ยมบุรุษ” บอกไว้ดังนี้ –

…………..

ยมบุรุษ : คนของพญายม (บาลี: ยมปุริส), ผู้ทำหน้าที่ลงโทษสัตว์นรก, นิรยบาล, บางทีใช้เชิงบุคลาธิษฐาน หมายถึงสภาวะที่เตือนให้นึกถึงความตายเพื่อจะได้ไม่ประมาททำความดีเตรียมไว้ เช่น ความแก่หง่อม (ขุ.ธ.๒๕/๒๘/๔๖); ดู ยมทูต

…………..

ที่คำว่า “ยมทูต” พจนานุกรมพุทธศาสน์ ฉบับประมวลศัพท์ ของท่าน ป.อ. ปยุตฺโต บอกไว้ดังนี้ –

…………..

ยมทูต : ทูตของพญายม, สื่อแจ้งข่าวของความตาย หรือสภาวะที่เตือนให้นึกถึงความตายเพื่อจะได้ไม่ประมาททำความดีเตรียมไว้ เช่น ความแก่หง่อม (ธ.อ.๗/๔)

…………..

ย้ำ: คำว่า “ยมบุรุษ” อ่านว่า ยม-มะ-บุ-หฺรุด

ไม่ใช่ ยม-บุ-หฺรุด

…………..

ดูก่อนภราดา!

: ยมบุรุษไม่ใช่คน

: ติดสินบนไม่ได้-นะจ๊ะ

———————