ธรรมยาตรา (บาลีวันละคำ 4,593)

ธรรมยาตรา

ขึ้นอยู่กับว่าจะเดินไปเพื่ออะไร

อ่านว่า ทำ-มะ-ยาด-ตฺรา

ประกอบด้วยคำว่า ธรรม + ยาตรา

(๑) “ธรรม”

บาลีเป็น “ธมฺม” อ่านว่า ทำ-มะ รากศัพท์มาจาก ธรฺ (ธาตุ = ทรงไว้) + รมฺม (ปัจจัย) ลบ รฺ ที่สุดธาตุ (ธรฺ > ธ) และ ร ต้นปัจจัย (รมฺม > มฺม)

: ธรฺ > ธ + รมฺม > มฺม : ธ + มฺม = ธมฺม (ปุงลิงค์) แปลตามศัพท์ว่า –

(1) “กรรมที่ทรงไว้ซึ่งความดีทุกอย่าง” (หมายถึงบุญ)

(2) “สภาวะที่ทรงผู้ดำรงตนไว้มิให้ตกไปในอบายและวัฏทุกข์” (หมายถึงคุณธรรมทั่วไปตลอดจนถึงโลกุตรธรรม)

(3) “สภาวะที่ทรงไว้ซึ่งสัตว์ผู้บรรลุมรรคเป็นต้นมิให้ตกไปในอบาย” (หมายถึงโลกุตรธรรม คือมรรคผล)

(4) “สภาวะที่ทรงลักษณะของตนไว้ หรืออันปัจจัยทั้งหลายทรงไว้” (หมายถึงสภาพหรือสัจธรรมทั่วไป)

(5) “สภาวะอันพระอริยะมีโสดาบันเป็นต้นทรงไว้ ปุถุชนทรงไว้ไม่ได้” (หมายถึงโลกุตรธรรม คือมรรคผล)

คำแปลตามศัพท์ที่เป็นกลาง ๆ “ธมฺม” คือ “สภาพที่ทรงไว้”

บาลี “ธมฺม” สันสกฤตเป็น “ธรฺม” เราเขียนอิงสันสกฤตเป็น “ธรรม”

ในภาษาไทย พจนานุกรมฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ.2554 บอกความหมายของ “ธรรม” ไว้ดังนี้ –

(1) คุณความดี เช่น เป็นคนมีธรรมะ เป็นคนมีศีลมีธรรม

(2) คําสั่งสอนในศาสนา เช่น แสดงธรรม ฟังธรรม ธรรมะของพระพุทธเจ้า

(3) หลักประพฤติปฏิบัติในศาสนา เช่น ปฏิบัติธรรม ประพฤติธรรม

(4) ความจริง เช่น ได้ดวงตาเห็นธรรม

(5) ความยุติธรรม, ความถูกต้อง, เช่น ความเป็นธรรมในสังคม

(6) กฎ, กฎเกณฑ์, เช่น ธรรมะแห่งหมู่คณะ

(7) กฎหมาย เช่น ธรรมะระหว่างประเทศ

(8 ) สิ่งของ เช่น เครื่องไทยธรรม

(๒) “ยาตรา”

บาลีเป็น “ยาตฺรา” (มีจุดใต้ ตฺ) อ่านว่า ยาด-ตฺรา รากศัพท์มาจาก ยา (ธาตุ = ไป, ถึง, บรรลุ) + ตฺรณ ปัจจัย, ลบ ณ (ตฺรณ > ตฺร) + อา ปัจจัยเครื่องหมายอิตถีลิงค์

: ยา + ตฺรณ = ยาตฺรณ > ยาตฺร + อา = ยาตฺรา แปลตามศัพท์ว่า “การไป” 

“ยาตฺรา” ในบาลีหมายถึง –

(1) การเดินทาง, การไป, การยาตรา, ความเคยชินที่ดี (travel, going on, proceeding, good habit)

(2) การดำเนินไป, การดำรงชีพ, การยังชีพ, การบำรุงรักษา (going on, livelihood, support of life, maintenance)

บาลี “ยาตฺรา” สันสกฤตก็ใช้ในรูปเดียวกัน

สํสกฤต-ไท-อังกฤษ อภิธาน บอกไว้ดังนี้ –

(สะกดตามต้นฉบับ)

“ยาตฺรา : (คำนาม) การไป, การเดิรทาง, การเคลื่อนที่; แห่, การแห่แหนเพื่อความครึกครื้น; การชักเวลาให้ล่วงไป; ประเพณี, ธรรมเนียม, ประโยค; งารสมโภช; อุบาย; การยาตราของกองทหารที่ยกเข้าตี; ตีรถยาตรา, การไปสู่บุณยสถาน; going, travelling, moving; a procession; passing away time; usage, custom, practice; a holy festival; an expedient; the march of assailing force; going to pilgrimage.”

ในภาษาไทย พจนานุกรมฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ.2554 บอกไว้ว่า –

“ยาตร, ยาตรา : (คำกริยา) เดิน, เดินเป็นกระบวน. (ป., ส.).”

ธรรม + ยาตรา = ธรรมยาตรา (ทำ-มะ-ยาด-ตฺรา) แปลว่า “การเดินไปเป็นกระบวนเพื่อธรรม”

คำว่า “ธรรมยาตรา” ยังไม่ได้เก็บไว้ในพจนานุกรมฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ.2554

ขยายความ :

คำว่า “ธรรมยาตรา” เป็นคำที่คิดขึ้นเรียกอาการที่พระสงฆ์เดินไปเป็นหมู่ด้วยวัตถุประสงค์พิเศษอย่างใดอย่างหนึ่ง

พระสงฆ์เดินไปเป็นหมู่ มีมาตั้งแต่สมัยพุทธกาล เท่าที่ประมวลตามเหตุการณ์ที่ปรากฏ การเดินไปเป็นหมู่ของพระสงฆ์ในสมัยนั้นมีวัตถุประสงค์สำคัญ 2 ประการ คือ –

(1) เดินไปแสวงหาสถานที่ปฏิบัติธรรม ซึ่งปกติจะเดินจากแดนบ้านเข้าไปในแดนป่า เพราะแดนป่าเป็นสถานที่สงบ เหมาะแก่การพักอยู่เพื่อปฏิบัติธรรม

(2) เดินไปประกาศธรรม คือไปแสดงธรรมให้ชาวบ้านฟัง ปกติจะเดินจากแดนป่าเข้าไปในแดนบ้าน หรือเดินจากแดนบ้านหนึ่งไปยังอีกแดนบ้านหนึ่ง เพราะแดนบ้านเป็นที่อยู่ของชาวบ้านอันเป็นกลุ่มเป้าหมายในการประกาศธรรม

ข้ออภิปราย :

การแสวงหาสถานที่ปฏิบัติธรรม มีแนวการปฏิบัติที่บันทึกไว้ชัดเจนว่า –

…………..

… เอโก  วูปกฏฺโฐ  อปฺปมตฺโต  อาตาปี  ปหิตตฺโต  วิหรนฺโต  นจิรสฺเสว …   ตทนุตฺตรํ  … สจฺฉิกตฺวา  …

ครั้นแล้วได้หลีกออกอยู่แต่ผู้เดียว ไม่ประมาท มีความเพียร มีใจมุ่งมั่น ไม่นานเท่าไรนักได้ทำให้แจ้งซึ่งคุณพิเศษอันยอดเยี่ยม …

ที่มา: จัมมขันธกะ วินัยปิฎก มหาวรรค ภาค 2 

พระไตรปิฎกเล่ม 5 ข้อ 2

…………..

ซึ่งเป็นการยืนยันว่า การปฏิบัติธรรมที่ได้ผลดีควรใช้วิธี “หลีกออกอยู่แต่ผู้เดียว” จึงไม่จำเป็นต้องยาตราไปกันหมู่แต่ประการใด

ส่วนการเดินไปประกาศธรรมนั้น ในระยะแรกแห่งการประกาศธรรม พระสงฆ์ยังมีจำนวนน้อย มีพระพุทธดำรัสอันเป็นเสมือนนโยบายให้พระสงฆ์แยกย้ายกันไปเส้นทางละ 1 รูป อย่าไปทางเดียวกัน 2 รูป ทั้งนี้เพื่อให้การประกาศธรรมกระจายตัวไปได้กว้างขวางที่สุด นี่เท่ากับเป็นการยืนยันว่า การไปประกาศธรรมนั้นไม่จำเป็นต้องเดินไปกันเป็นหมู่มากมายแต่ประการใดเลย

ที่ว่ามานี้เป็นการพิจารณาตามหลักการ 

การที่พระสงฆ์ในปัจจุบันเดินไปเป็นหมู่มากมายแล้วเรียกว่า “ธรรมยาตรา” อาจมีวัตถุประสงค์ในทางดี มีเจตนาดี และอธิบายให้เห็นผลดีในด้านต่าง ๆ ได้อีกมาก 

อย่างไรก็ตาม คำว่า “ธรรม” มีความหมายหลายอย่าง เพราะฉะนั้น ท่านผู้พบเห็นขบวน “ธรรมยาตรา” ควรตั้งข้อสังเกตไว้ด้วยว่า ผู้ยาตรามุ่งไปที่ “ธรรม” ในความหมายไหน และพึงใช้โยนิโสมนสิการโดยรอบถ้วนเทอญ

…………..

ดูก่อนภราดา!

: ผู้ใดจำเริญวิปัสสนาเป็นธรรมยาน

: ผู้นั้นย่อมดำเนินสู่พระนฤพานโดยอารยมรรคา

#บาลีวันละคำ (4,593)

8-1-68 

…………………………….

ดูโพสต์ในเฟซบุ๊กของครูทองย้อย

…………………………….