สามวัย (บาลีวันละคำ 4,596)

สามวัย

เรื่องของตัวเองที่หลายคนไม่รู้

ผู้รู้ท่านแบ่งวัยของมนุษย์ออกเป็น “สามวัย” (สาม-ไว) คือ ปฐมวัย มัชฌิมวัย และ ปัจฉิมวัย

คำบาลีที่ควรรู้คือ “ปฐม” “มัชฌิม” “ปัจฉิม” และ “วัย”

(๑) “ปฐม” 

บาลี (ฐ ฐาน ไม่มีเชิง) อ่านว่า ปะ-ถะ-มะ รากศัพท์มาจาก –

(1) ปฐฺ (ธาตุ = พูด, กล่าว; สวด) + อม (อะ-มะ) ปัจจัย

: ปฐฺ + อม = ปฐม แปลตามศัพท์ว่า (1) “สิ่งอันเขาพูดขึ้นในเบื้องต้น” (2) “บทอันเขาสวดโดยเป็นบทที่สูงสุด”

(2) ปถฺ (ธาตุ = นับ) + อม ปัจจัย, แปลง ถฺ เป็น ฐฺ 

: ปถฺ + อม = ปถม > ปฐม แปลตามศัพท์ว่า “สิ่งอันเขานับในเบื้องต้น” 

“ปฐม” ในบาลีใช้ในความหมายดังนี้ –

(1) เป็นปูรณสังขยา (เลขบอกลำดับที่): ที่หนึ่ง, ขึ้นหน้าที่สุด, ก่อน (the first, foremost, former) 

(2) เป็นคุณนาม: ชั้นต้น, เป็นครั้งแรก (at first, for the first time) 

(3) เป็นส่วนแรกของสมาส: ครั้งแรก, เร็วๆ นี้, ใหม่ๆ, เพิ่ง (first, recently, newly, just)

“ปฐม” ในภาษาไทย ถ้าใช้เดี่ยว ๆ อ่านว่า ปะ-ถม ถ้ามีคำอื่นมาสมาสข้างท้าย อ่านว่า ปะ-ถม-มะ- พจนานุกรมฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ.2554 บอกไว้ว่า – 

“ปฐม, ปฐม– : (คำวิเศษณ์) ประถม, ลำดับแรก, ลำดับเบื้องต้น; ชั้นที่ ๑, เรียกเครื่องราชอิสริยาภรณ์ชั้นที่ ๑ ในตระกูลจุลจอมเกล้าว่า ปฐมจุลจอมเกล้า ปฐมจุลจอมเกล้าวิเศษ. (ป.)”

(๒) “มัชฌิม” 

เขียนแบบบาลีเป็น “มชฺฌิม” อ่านว่า มัด-ชิ-มะ รูปคำเดิมมาจาก มชฺฌ + อิม (อิ-มะ) ปัจจัย 

(ก) “มชฺฌ” รากศัพท์มาจาก มชฺ (ธาตุ = บริสุทธิ์, สะอาด) + ฌ ปัจจัย

: มชฺ + ฌ = มชฺฌ แปลตามศัพท์ว่า “จุดที่หมดจด” 

“มชฺฌ” ในบาลีใช้ในความหมายดังนี้ –

(1) (นปุงสกลิงค์) ตรงกลาง, กลาง ๆ, สามัญ, มัธยม, สายกลาง (middle, medium, mediocre, secondary, moderate) 

(2) (ปุงลิงค์) สะเอว (the waist) 

(ข) มชฺฌ + อิม = มชฺฌิม ใช้เป็นคุณศัพท์ แปลตามศัพท์ว่า “-อันตั้งอยู่ในท่ามกลาง” หรือ “-อันเป็นไปในท่ามกลาง”

ความหมายนี้ใช้ในการเทียบเคียงคำซึ่งเป็นคู่กันกับความหมายว่า มากกว่านั้นหรือน้อยกว่านั้น ในกระบวน 3 คำ เช่น “เล็ก – กลาง – ใหญ่” (small – medium – big) หรือ “แรก – กลาง – หลัง” (first – middle – last) 

“มชฺฌิม” เขียนแบบไทยเป็น “มัชฌิม” พจนานุกรมฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ.2554 บอกไว้ว่า –

“มัชฌิม– : (คำวิเศษณ์) ปานกลาง. (ป. มชฺฌิม).”

(๓) “ปัจฉิม”

เขียนแบบบาลีเป็น “ปจฺฉิม” อ่านว่า ปัด-ฉิ-มะ รากศัพท์มาจาก ปจฺฉา (ภายหลัง) + อิม (อิ-มะ) ปัจจัย, ลบ อา ที่ (ปจฺฉ-)า (ปจฺฉา > ปจฺฉ)

: ปจฺฉา > ปจฺฉ + อิม = ปจฺฉิม แปลตามศัพท์ว่า “-ที่มีในภายหลัง”

“ปจฺฉิม” ในบาลีใช้ในความหมายดังนี้ –

(1) หลังที่สุด, อยู่ข้างหลัง, หลัง, สุดท้าย, รั้งท้าย (hindmost, hind- , back- , last, latest)

(2) ทางตะวันตก (western)

(3) ต่ำที่สุด, เลวที่สุด (lowest, meanest)

“ปจฺฉิม” ใช้ในภาษาไทยเป็น “ปัจฉิม” ถ้าใช้เดี่ยว ๆ อ่านว่า ปัด-ฉิม ถ้ามีคำอื่นมาสมาสข้างท้าย อ่านว่า ปัด-ฉิม-มะ- พจนานุกรมฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ.2554 บอกไว้ว่า –

“ปัจฉิม, ปัจฉิม– : (คำวิเศษณ์). ตะวันตก; ภายหลัง, ทีหลัง, ข้างหลังสุด. (ป. ปจฺฉิม).”

(๔) “วัย”

บาลีเป็น “วย” อ่านว่า วะ-ยะ รากศัพท์มาจาก วยฺ (ธาตุ = ไป, ถึง) + อ (อะ) ปัจจัย

: วยฺ + อ = วย (ปุงลิงค์) (นปุงสกลิงค์) แปลตามศัพท์ว่า “อาการที่ถึงความเสื่อมไป” หมายถึง อายุ, โดยเฉพาะอย่างยิ่ง วัยรุ่น, วัยฉกรรจ์, วัยหนุ่ม (age, especially young age, prime, youth)

บาลี “วย” ใช้ในภาษาไทยเป็น “วัย” (ไว) พจนานุกรมฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ.2554 บอกไว้ว่า –

“วัย, วัย– : (คำนาม) เขตอายุ, ระยะของอายุ, เช่น วัยเด็ก วัยหนุ่มสาว วัยชรา. (ป., ส. วย).”

ขยายความ :

ในทางธรรม แบ่ง “วัย” ออกเป็น 3 ช่วง คือ –

(1) ) ปฐม + วย = ปฐมวย (ปะ-ถะ-มะ-วะ-ยะ) > ปฐมวัย (ปะ-ถม-มะ-ไว) = วัยแรก (youth)

(2) มชฺฌิม + วย = มชฺฌิมวย (มัด-ชิ-มะ-วะ-ยะ) > มัชฌิมวัย (มัด-ชิ-มะ-ไว) = วัยกลาง (middle age)

(3) ปจฺฉิม + วย = ปจฺฉิมวย (ปัด-ฉิ-มะ-วะ-ยะ) > ปัจฉิมวัย (ปัด-ฉิ-มะ-ไว) = วัยหลังหรือวัยท้าย (old age)

พจนานุกรมพุทธศาสน์ ฉบับประมวลศัพท์ ของท่าน ป.อ. ปยุตฺโต บอกไว้ดังนี้ –

…………..

(1) ปฐมวัย : วัยต้น, วัยแรก, วัยซึ่งยังเป็นเด็ก.

(2) มัชฌิมวัย : ตอนท่ามกลางอายุ, วัยเมื่อเป็นผู้ใหญ่หรือกลางคน, วัยกลางคน ระหว่างปฐมวัยกับปัจฉิมวัย.

(3) ปัจฉิมวัย : วัยหลัง (มีอายุระยะ ๖๗ ปี ล่วงไปแล้ว).

…………..

แต่ละวัยกำหนดอายุไว้อย่างไร พจนานุกรมพุทธศาสน์ ฉบับประมวลศัพท์ ของท่าน ป.อ. ปยุตฺโต ที่คำว่า “วัย” บอกไว้ดังนี้ –

…………..

วัย : ส่วนแห่งอายุ, ระยะของอายุ, เขตอายุนิยมแบ่งเป็น ๓ วัย คัมภีร์วิสุทธิมรรคจัดดังนี้ 

๑. ปฐมวัย วัยต้น ๓๓ ปี คืออายุ ๑ ถึง ๓๓ ปี 

๒. มัชฌิมวัย วัยกลาง ๓๔ ปี คืออายุ ๓๔ ถึง ๖๗ ปี 

๓. ปัจฉิมวัย วัยปลาย ๓๓ ปี คือ อายุ ๖๘ ปี ถึง ๑๐๐ ปี

…………..

ดูก่อนภราดา!

: เห็นคนแก่อย่าเอาแต่หดหู่

: เพราะหลายคนไม่ได้อยู่จนถึงแก่

#บาลีวันละคำ (4,596)

11-1-68 

…………………………….

ดูโพสต์ในเฟซบุ๊กของครูทองย้อย

…………………………….